Synteza renesansu

Renesans - (fr. renaissance „odrodzenie”) okres w historii kultury europejskiej (XIV-XVI w.) zapoczątkowany we Włoszech, charakteryzujący się rozwojem myśli racjonalistycznej, przyrodoznawstwa i techniki, rozkwitem nauki, sztuki, muzyki i literatury, zainteresowaniami antycznymi, nasileniem się tendencji humanistycznych i laickich (przeciwstawiających się średniowiecznym poglądom na świat) oraz spontanicznym zwrotem ku człowiekowi - jego życiu i stosunkowi do otaczającego świata; odrodzenie. Pojęcia po raz pierwszy użył włoski artysta i historyk Giorgio Vasari (1511-1575) – wł. renascita „odrodzenie”. Termin ten stosowano do:

• Odrodzenia się człowieka – kontynuacja filozofii św. Franciszka, który mówił o potrzebie duchowego przeobrażenia. Zamiast ascezy godność osoby ludzkiej i miłość.
• Odrodzenie się świata, jako nieograniczonego pola ludzkiej aktywności (odkrycia naukowe i geograficzne).
• Odrodzenie sztuki i nauki. Głównie z powodu Gutenberga.
• Odrodzenie starożytności – powrót do źródeł.

• prerenesans (II poł. XV w. – 1506)
• renesans wczesny (1506 (początek inwestycji na Wawelu) – 1543 (śmierć Klemensa Janickiego, ukazanie się dzieła Kopernika)
• okres rozkwitu (1543 – 1583 (śmierć Kochanowskiego))
• zmierzch renesansu (1584-1629 (śmierć Szymona Szymonowicza))

• początek: wiek XIV we Włoszech, w innych krajach trochę później, w Europie Północnej przełom XV i XVI wieku
• koniec: przełom XVI i XVII wieku.

• 1525 - Hołd Pruski,
• 1543 – O obrotach sfer niebieskich by M. Kopernik,
• 1569 - Unia Lubelska,
• 1573 - pierwsza wolna elekcja (Henryk Walezy).

• 1517 – wystąpienie Marcina Lutra – reformacja,
• 1545-1563 – sobór Trydencki,
• 1572 – noc św. Bartłomieja we Francji,
• 1590 – powstanie opery we Włoszech.

• teatr elżbietański w Anglii. William Szekspir,
• kontrreformacja,
• rozpowszechnienie mecenatu,
• odkrycia geograficzne (nowe horyzonty, złoto z Ameryki - bardziej wystawny tryb życia),
• bogacenie się miast - rozwój sztuki, architektury itd.,
• kształtowanie się silnych państw - odejście od uniwersalizmu rozwój języków narodowych, silne dynastie kierujące się dobrem własnym i państwa.

Stoicyzm. Człowiek aby osiągnąć szczęście, musi zachować równowagę duchową, powagę, spokój, trzeźwość umysłu. Człowiekiem ma rządzić rozum, nie namiętności. Stoik nie poddaje się emocjom żyje zgodnie z naturą, wyrzeka się dóbr przemijających, omija emocje zarówno dobre jak i złe. Epikureizm. Nakazuje człowiekowi wierzyć zmysłom i korzystać z życia i jego radości. Przyjemność to brak bólu. Epikurejczycy odrzucają siły nadprzyrodzone. Należy korzystać ze szczęścia i wystrzegać się przykrości z umiarem, spokojem. Złoty środek pochodzi od Horacego chodzi tu o rozumne połączenie epikureizmu i stoicyzmu bez popadania w skrajności. Neoplatonizm. Dążenie do łączenia różnych tradycji, filozofii, doktryn religijnych, sztuk i nauk w imię pokoju zgody i jedności doprowadził do konfliktów i wojen religijnych. Do tego koncepcja człowieka jako istoty łączącej świat duchowy z materialnym a człowieczeństwo jako wyzwanie zbliżania się do Boga (bo możemy się jeszcze zezwierzęcieć). Utopia – Tomasz Morus. Jaka utopia jest każdy wie. Renesans programowo miał być epoką utopi, ale nie wyszło. Filozofia chrześcijańska. W szczególności franciszkańska. Oprócz tego prądy z następnego punktu.

Humanizm Ogólnie - każda filozofia która kładzie nacisk na pomyślność i godność człowieka oraz z optymizmem parzy na jego możliwości poznawcze. W węższym sensie - ruch intelektualny, wyrosły z renesansu, połączony z odnowieniem studiów nad literaturą Grecji i Rzymu, przyjazny odkrytym na nowo związkom człowieka z naturą oraz zapomnianej afirmacji przyjemności życia - rzeczom jak się humanistom wydawało straconym w mrokach średniowiecza. Humanizm w tym renesansowym sensie był całkowicie spójny z wiarą religijną. Humaniści mówili, że Bóg nas po to zesłał na ziemię abyśmy zabiegali o rzeczy uważane przez nas za ważne.

Reformacja W roku 1517 Marcin Luter, duchowny rzymskokatolicki, zakonnik w zakonie augustiańskim, wywiesił na drzwiach w katedrze w Wittenberdze 97 tez. Tezy te w znacznej części sprzeczne były z nauką lub przynajmniej postępowaniem kościoła rzymskokatolickiego. Bezpośrednią przyczyną protestu zakonnika były tak zwane odpusty, czyli dokumenty, które można było wykupić, odpuszczające grzechy. Zjawisko było do tego stopnia absurdalne, że można było wykupić odpusty na przyszłe grzechy. Marcin Luter w swych tezach podjął krytykę odpustów. Zauważył też kilka innych nagannych zjawisk w ówczesnym kościele rzymskokatolickim (świeccy biskupi – nie liczyło się wykształcenie teologiczne i wcześniejsze święcenia, tylko nazwisko, świecka władza papieża – posiadał nawet wojsko). Jego wystąpienie można pokrótce scharakteryzować trzema zasadami, które potem będą stanowić podstawę protestantyzmu, a były to: „tylko Biblia”, „tylko wiara” i „tylko łaska”. Tylko Biblia. Mówiąc tak Luter odrzucał tradycję nagromadzoną przez wieki przez kościół, poglądy ojców Kościoła. Zrobił tak, bo niesłusznie wziął odpusty za część tradycji, podczas, gdy zjawisko to występowało tylko na zachodzie i tylko przez niedługi czas. Odrzucenie tradycji, powodowało to, że każdy mógł interpretować Biblię, jak chciał, co przyczyniło się do dalszego rozpadu kościołów protestanckich. Później Kalwin ograniczył liczbę sakramentów do dwóch, odrzucając wszystkie ustanowione przez apostołów, a pozostawiając tylko te, o których wspomniał Chrystus. Tylko wiara może spowodować zbawienie. Czyny człowieka nie są tu istotne – kolejny efekt protestu przeciwko odpustom. Tylko łaska. Człowiek nie ma nic do swego zbawienia. To czy zastanie zbawiony, czy nie leży tylko w gestii Boga. Człowiek nie może w żaden sposób zagwarantować zbawienia, nie może tego także Kościół, czy papież (odpusty). Zabawienie jest wyłącznie przyczyną łaski Boga. Trochę później w Genewie swe poglądy przedstawił Jan Kalwin. Rozwinął on zasadę „tylko łaska” tworząc teorię o predestynacji (łac. prediscineo „przeznaczać”). Kalwin twierdził, że część ludzi, jeszcze przed życiem przeznaczona jest do zbawienia, pozostali do potępienia. Rozumował z ściśle prawniczego punktu widzenia, nie biorąc pod uwagę Bożego miłosierdzia. Kalwin twierdził, że Bóg jest istotą duchową, więc wszelkie materialne aspekty wiary (czyli sztuka sakralna chociażby) są nie na miejscu. Twierdził, że wino i chleb to tylko symbole ciała i krwi Jezusa. Urlich Zwingli, który działał w Zurychu był najbardziej radykalnym reformatorem. Twierdził, że Bóg oprócz tego, że jest istotą duchową jest jeszcze transcendentny, co powoduje, że wszelkie obrazy, rzeźby, a nawet krzyż – rzeczy materialne to bałwochwalstwo. Nakazał niszczenie dzieł sztuki sakralnej. Zbór zwingliański ma białe ściany, na środku stoi pulpit z Biblią. Za ołtarz służy stół przynoszony z kuchni. Zwingli zakwestionował też kapłaństwo. Twierdził, że Chrystus przyszedł tylko by pokazać jak człowiek powinien postępować, ale uczynki człowieka nie mają wpływu na jego zbawienie (tylko wiara). Cały ruch nazwano reformacją, gdyż powyżsi trzej mówcy chcieli reformować kościół rzymskokatolicki, zaś trzy kościoły, które powstały w tym czasie (był też czwarty – anglikański, ale to inna bajka) nazwano protestanckimi, od protestu Lutra przeciwko nagannym zjawiskom w kościele rzymskokatolickim. Nazwa ta została rozszerzona na pozostałe kościoły, powstałe później, a też odrzucające tradycję i oparte na tezach „tylko Biblia”, „tylko wiara” i „tylko łaska”. Obecnie kościołów tych jest około 300.

Boska Komedia - (ok. 1307r.) Dante Alighieri. Słowo „Boska” dodano w XVI w. bo taka wspaniała. Komedia bo kończy się dobrze. Jest wizją wędrówki po świecie pozagrobowym. Trzy części piekło czyściec i raj. Bohater - Dante przemierza te strefy podążając za Wergiliuszem (Piekło i Czyściec) oraz za Beatrycze (Raj). Boską komedię uznaje się za pomost pomiędzy średniowieczem a renesansem. Cechy z średniowiecza:

• czas powstania utworu 1307,
• zebranie wiedzy o ludziach średniowiecza, ich wierze i sposobie myślenia,
• alegorie i symbole magia liczb,
• teocentryzm, widzenie świata w kategoriach dobra i zła,
• moralizatorstwo i dydaktyzm utworu,

Cechy z renesansu:

• autor nie stara się być anonimowy,
• w różnych częściach zaświatów umieszcza ludzi sobie współczesnych,
• pomimo teocentryzmu człowiek jest też w centrum.
• odwołania do tradycji antycznej ( Wergiliusz ); porządek harmonia symetria,
• utwór napisany w języku narodowym.

Dekameron - (1349-1351) Giovanni Boccaccio. Zbiór stu nowel był wzorem dla nowel renesansowych. Powstał już w czasie włoskiego renesansu . Opowieść ramowa prezentuje grono siedmiu panien i trzech młodzieńców którzy na dziesięć dni schronili się przed szalejącą zarazą w willi pod Florencją. Tam skracają sobie czas opowiadając każdego dnia po 10 nowel. W nowelach Boccaccia odzwierciedla się renesansowa dążność do ukazywania życia we wszystkich jego objawach, ukazywanie przy tym ze znawstwem ludzkiej psychiki charakterów i obyczajów. Wśród tematów: miłość, pochwała sprytu i przebiegłości, zrządzenie losu. Nowela Sokół uznawana jest za wzór konstrukcji nowelistycznej.

Sonety do Laury - (1330-1365) Francisco Petrarca. Sonety dzielą się na Wiersze ku czci Laury żywej i Wiersze ku czci Laury umarłej. Problemy sprzeczna natura miłości żywioł nad którym nie można zapanować (motyw okrętu).

Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego stworzył wizerunek idealnego szlachcica - ziemianina, żyjącego w zgodzie z naturą i sąsiadami, czerpiącego radość z skromnego i spokojnego życia na wsi, oddawania się codziennym obowiązkom i pomnażaniem majątku.

• wprowadzenie niemal do każdego tekstu anegdot, scenek, obrazków rodzajowych jakby żywcem wyjętych z ówczesnego życia i obyczaju,
• sięganie po exampla – budujące lub odstraszające historyjki z życia sławnych ludzi,
• wykorzystywanie licznych cytatów i przysłów rodzimych i łacińskich tłumaczonych przez Reja,
• bezpośrednie zwroty do czytelnika wynikające z zastosowania formy gawędy skierowanej do odbiorcy,
• obrazowość, częste porównania wzięte z przyrody czy życia gospodarskiego np. przyrównanie cnoty do szlachetnego rumaka, występku do brudnej świni,
• umiejętność portretowania,
• spostrzegawczość, trafność w określaniu,
• dowcip, humor,
• rozwlekły tok opowiadania,
• stawianie pytań retorycznych w celu przekonania d sowich racji,
• perswazyjność stylu ( przekonywanie bezpośrednie „Azaż nie lepiej”),
• pokazywanie piękna świata poprzez zdrobnienia,
• wyliczenia, często całe ciągi wyliczeniowe czynności,
• nagromadzenie elementów semantycznie podobnych poprzez stosowanie wyrażeń synonimicznych np. cześć i chwała, fałsz a nieprawda,
• częste powtórzenia i spiralne nawroty myśli,
• zastosowanie wyrazów, wyrażeń i zwrotów regionalnych i gwarowych, a także archaicznych.

Jest to pieśń refleksyjna, obywatelska, patriotyczna. Cnota w tej pieśni góruje nad innymi cechami, nie powinna oczekiwać nagrody, ani bać się wyszydzenia. Cnota jest wartością samą w sobie, dostarcza nam satysfakcji z dobrze spełnionego obowiązku. Podmiot liryczny uważa służbę ojczyźnie za cnotę najwyższą i zostanie ona nagrodzona przez Boga po śmierci. W ten sposób postawa patriotyczna dostępuje niemal sakralizacji i staje się nieodzownym elementem człowieczeństwa. W ujęciu tym patriota realizuje najpełniej ideał renesansowej pełni życia.

Kochanowski pokazuje tu, że człowiek od zwierzęcia różni się tym, że może służyć wyższym ideom i dobru wspólnemu - ojczyźnie. Tylko służba ojczyźnie może dać człowiekowi dobrą sławę. Służyć można swoimi talentami: silni i sprawni niech jej bronią, mądrzy i biegli w mowie niech krzewią dobre obyczaje.

• Pieśń XII – traktuje o cnocie; najwyższą cnotą jest służba ojczyźnie – podmiot liryczny stwierdza, że daje ona wejście do nieba.
• Pieśń V – traktuje o spustoszeniu Podola w czasie najazdów tatarskich. Podmiot liryczny apeluje do polskiej szlachty, by ratowała kraj. Odwołuje się do patriotyzmu czytelników, którzy powinni wspomóc wojsko. Ten, kto to uczyni, okaże się patriotą. Ojczyźnie służy także poeta.
• Pieśń XIX – obok problemów egzystencjalnych podjęta jest także kwesta służby Polsce płacenia podatków, rozsławiania imienia polski w świecie. W hierarchii wartości patriotyzm jest bardzo wysoko jest rozumiany jako praca na rzecz ojczyzny.
• Odprawa posłów greckich – Aleksander (Parys) jest postacią zdecydowanie negatywną, próbuje pozyskać sobie ludzi z rady przez przekupstwo, naraża swój kraj dla swojej zachcianki, nie jest odpowiedzialny, mimo że jest synem królewskim. Parenetyka; autor za wzór stawia Antenora, który jest uczciwym patriotą gotowym poświęcić przyjaźń Parysa dla kraju. Akcja rozgrywa się w mitologicznej Troi obejmuje przyjazd posłów greckich - Achillesa i Menelaosa- którzy chcieli odebrać, porwaną przez Parysa, Helenę. Misja kończy się klęską, co prowadzi do wojny trojańskiej. Prawie jak tragedia antyczna tylko nie ma fatum, bohaterowie sami decydują oraz nie ma klęski jest tylko jej zapowiedź. Motywy polskie: stukanie laską marszałkowską, metoda głosowania. Idea: potrzeba zmian bo nie ma przestrzegania prawa i sprawiedliwości oraz odpowiedzialność władzy.
• Na sokalskie mogiły – najbardziej zaszczytną śmiercią jest śmierć za ojczyznę.

Dla Jana Kochanowskiego receptą była idea złotego środka. Oznaczała ona, że należy cieszyć się z radosnych chwil w życiu, używać go- byle bez szaleństw, ale i zachować spokój, umiar ( np. w dążeniu do pieniędzy - poprzestać na tym, co wystarcza do życia). Największe bowiem szczęście człowieka nie tkwi w zaszczytach czy bogactwie, ale w harmonii, umiejętności zachowania równowagi między sprawami tego świat. Jest to wyważone połączenie stoicyzmu i epikureizmu. Dodatkowo według Jana da się osiągnąć szczęście na ziemi, nie trzeba czekać na niebo. Trzeba mieć czyste sumienie, bez żadnych „moli zakrytych”. Rej widzi szczęście w spokoju i wiejskiej harmonii, godnym przeżywaniu danego człowiekowi życia.

Obraz świata wyłania się z niezwykle plastycznych, malarskich sekwencji. Kunsztowna metaforyka, liczne personifikacje ujawniają jego niezwykła urodę. Świat jawi się niczym ogromny kosmos, wypełniony przez wielkie otchłanie, morza, lady i niebo. Wszystko jest w nim jednak uporządkowane: biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają. Każdy element rzeczywistości ma swoje miejsce i swoje przeznaczenie. Nic nie dzieje się przypadkowo: nocna rosa na mdłe zioła padnie, zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie. Bezpieczeństwo, stabilność to podstawowe zalety boskiego dzieł. Tutaj człowiek nie musi się niczego obawiać, gdyż: w brzegach morze stoi, A zamierzonych granic przeskoczyć się boi. Świat jest ponadto niewyobrażalnie piękny, powabny, misternie utkany przez Boga Artystę: Tyś niebo zbudował, I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował. Powab, rozmaitość łączy się z hojnością natury, która obdarza człowieka najhojniej jak tylko można: Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają, Wino, Jesień i jabłka rozmaite dawa. Świat przypomina zatem dzieło sztuki a jego twórca Sztukmistrza Doskonałego, Wielkiego Architekta, który wszystko genialnie obmyślił, by człowiek mógł zamieszkać w ziemskim edenie. Bóg rysuje się jako Absolut, źródło wszelkiego dobra i piękna. Człowiek nie czuje wobec niego dystansu, nie jest martwym pyłem, nie przeraża go boski majestat. Wie, że Bóg jest doskonałością, ale sam siebie postrzega także jako istotę obdarzoną podmiotowością. Chwali stwórcę za hojne dary, za świat pełen harmonii, bezpieczeństwa, spokoju, piękna. Utwór stanowi wyraz renesansowej, pogodnej religijności. Charakterystyczna dla epoki odrodzenia jest również koncepcja Boga ponadwyznaniowego: Kościół Cię nie ogarnie wszędy pełno Ciebie. Bóg Kochanowskiego nie jest Bogiem konkretnego obrządku, konkretnego Kościoła, to Bóg wszystkich ludzi, którego obecności doświadcza się na każdym kroku, uczestnicząc w stworzonym przez niego doskonałym świecie.

• antropocentryzm,
• uprawianie starożytnych gatunków,
• nawiązania do filozofii starożytnych epikurejczyków i stoików, Horacego i do filozofii złotego środka,
• czerpanie z mitologicznych wątków, postaci i zdarzeń,
• kult twórcy i nieśmiertelnej sławy,
• ideał harmonii, proporcji symetrii i porządku,
• aluzje do utworów starożytnych,
• autorytet Wergiliusza, Horacego i Cycerona.

Odprawa posłów greckich pierwszą polską tragedią humanistyczną, tragedią parabolą Opowiada o fragmencie mitu. Recepcja pierwszego wystawienia sprawiła, że „Odprawa posłów greckich” źle była rozumiana. Widzowie zrozumieli treść jako zachętę do ataku na Moskwę. Błędnie interpretuje się postać Antenora- choć mówi „przygotujmy się do ataku”, nie zmienia zdania i nadal uważa że wojna jest niesłuszna (ale patriotyzm jest ważniejszy wobec faktów dokonanych). Wie, że stało się źle.

• Jan Kochanowski był przekonany, że trwałość państwa zależy od praworządności, sprawiedliwości oraz moralnej postawy rządzących i rządzonych.
• Twierdzi, że rządzący zostali wybrani przez Boga, więc powinni czuwać nad „stadem bożym” – powinni czuć się odpowiedzialni za poddanych, mają obowiązek kierowania się tylko dobrem państwa, zostaną ze swojego panowania rozliczeni przed Bogiem
• Nierządne królestwo i zginienia bliskie, / Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość / Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba! Praworządne królestwo powinno wykazać się cechami odwrotnymi.

• na wzór tragedii greckiej
• zachowana zasada trzech jedności
• jedno miejsce - Plac Publiczny przed pałacem
• krótki czas - akcja nie przekracza jednego dnia
• akcja utworu jest jednowątkowa, nierozbudowana i dotyczy tylko jednej sprawy - odprawy posłów greckich.
• struktura- prolog, 5 epejsodionów, 3 stasimony i epilog (lądowanie greków)
• na scenie nie występuje więcej niż trzech aktorów
• Temat mitologiczny
• Zasada decorum - tylko bohaterowie królewscy, styl wysoki itd.
• Epeisodiony i stasimony
• Są 3 pieśni autonomiczne
• Tragedia racji
• Płaszczyzna zdarzeń fabularnych - zawiązanie akcji, perypetie, katastrofa.

• Kochanowski pominął parodos (pieśń na wejście chóru) i exodos (p. na zejście).
• Nie ma w odprawie konfliktu tragicznego w rozumieniu antycznym - o losach bohaterów decydują nie bogowie, ślepy los czy przypadek, ale oni sami.
• Nie można powiedzieć, że Aleksander staje przed konieczności wyboru między równorzędnymi racjami. Racje całego państwa nigdy nie będą równorzędne z prawami jednostki. Oddanie Heleny sprawiło by mu przykrość (a raczej uraziło jego dumę), ale pozwoliłoby zachować pokój, pozostawienie Heleny w Troi sprowadzi wojnę i cierpienia wielu ludzi, czyli klęskę zawinioną przez ludzi.
• W dramacie Kochanowskiego nie ma centralnej postaci, bohatera tragicznego, są natomiast osoby, których los nosi znamiona tragizmu.
• Koncepcja Antenora. Dokonuje on tragicznego wyboru , w momencie, gdy jego ojczyzna odmawia sprawiedliwego postąpienia. Wybiera między sprawiedliwością i patriotyzmem. Te pojęcia okazują się być sprzeczne. Patriotyzm wygrywa – Antenor nawołuje do „niesprawiedliwej” wojny, która daje szansę na ocalenie ojczyzny. Antenor jako wzór do naśladowania, praworządny patriota, nie rezygnuje z wartości na rzecz przyjaźni do Aleksandra (choć to wywołuje niewątpliwie cierpienie). Antenor robi wszystko co może, by nakłonić Trojan do wydania Heleny. Erazm z Rotterdamu - twórca irenizmu- potępia wojny, lecz uważa wojny obronne za sprawiedliwe. Chciał dyplomatycznie rozwiązywać problemy. Antenor wie, że racja jest po stronie Greków; ma rozdartą duszę, bo nie udało mu się połączyć sprawiedliwości z patriotyzmem- wybrał patriotyzm i został w Troi, choć wie, że nie ma racji- to jest tragizm Antenora, ale to nie jest pierwszoplanową kwestią
• Tytuł (nazwy tragedii greckich pochodziły od imion bohaterów).
• Stylizacja niektórych wypowiedzi na standardowego posła polskiego.
• Katastrofa przeniesiona do widzenia Kasandry.
• Autonomiczny charakter pieśni chóru.
• Brak fatum.
• Chór panien trojańskich, a nie starców.
• występują elementy polskie- anachronizmy (niepasujące do czasu wydarzeń) np. stukanie laską na rozpoczęcie obrad Sejmu; starostowie (nazwa); motyw strażnic, których Troja nie miała; Iketaon- demagog, który wygłasza mowę w Sejmie, jest stylizowany na pewien typ posła polskiego, który sieje zamęt [te elementy polskie są po to, by pokazać, że wymowa paraboli jest dla Polaków]
• pojawia się pierwszy wolny i biały wiersz
• brak fatum - los Troi zawiniony jest przez społeczeństwo, które żyje w państwie:

Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość Ma miejsca, ale wszytko złotem kupić trzeba!

• Antenor jako jeden z nielicznych woli poczucie dobra, sprawiedliwość itp. od przyjaźni.

Estetycy renesansowi dodali do estetyki pojecie regularności (ma więcej podobieństw do antycznego wzorca) i nieregularności (cechuje się większą oryginalnością).

Fraszki nie są tylko portretem własnym poety, ale i barwnym freskiem przedstawiającym ówczesne życie w różnych jego przejawach. Mamy tu bowiem świetne obrazki ze swobodnych zabaw dworskich i zalotów, nastrojowe sceny ziemiańskie, utwory obywatelskie, polityczne religijne. Na przykład z fraszki O doktorze Hiszpanie poznajemy charakter uczt na dworze królewskim. Na most warszawski ukazuje dumę tych ludzi z osiągnięć i chęć zapanowania nad naturą. O obyczajach możemy dowiedzieć się z Fraszki na Konrada (Nie należy się obżerać) itd.

Treny to 19 utworów, napisanych przez Kochanowskiego po śmierci jego 3-letniej córki (precedens – treny z reguły pisane o ważnych osobach). Chwalą ją i wyrażają żal ojca po stracie córki. Treny to studium cierpiącego ojca, poety i renesansowego filozofa. Zbudowane są tak, że napięcie wzrasta, aż do trenów IX, X i XI, które można nazwać kulminacją całego cyklu. Potem napięcie ustępuje, aż w końcu Tren XIX albo Sen jest rozwiązaniem i uspokojeniem. Filozofia Kochanowskiego przed śmiercią dziecka:

• stoicyzm + epikureizm + chrześcijaństwo,
• optymistyczne postrzeganie świata i życia, które jest piękne, pełne harmonii, ładu i porządku,
• człowiek ma zachować spokój wobec zmienności losu,
• trzeba cieszyć się z tego, co się ma, używać życia z umiarem,
• wiara w dobroć i miłosierdzie Boga,
• wiara w to, że cnotliwe życie może zapewnić szczęście.

Kryzys powyższych poglądów przejawiający się w:

• Trenie X – kryzys wiary w Boga, zwątpienie, niepewność, nie wie czy istnieje życie pozagrobowe „gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”.
• Trenie IX, będącym ironiczną pochwałą mądrości – stoicyzmu.
• Trenie XI, „fraszka cnota!”, a przecież to właśnie cnota miała bronić poetę-mędrca przed ciosami losu.
• Naturalny porządek jest pogwałcony, gdy ojciec musi grzebać córkę,
• Bóg okazuje się być ciemną, tajemniczą siłą rządzącą światem, której obcy jest jakikolwiek porządek moralny (Tren XI).
• Humanistyczna pasja zdobywania wiedzy oraz cnota staje się śmieszna, bo przecież mędrca w każdej chwil może spotkać ten sam los, co głupca – cierpienie i śmierć. Pieśni były niezgodą na rozpacz i walką z kaprysami losu, a Treny mówią o istnieniu bólu i płaczu (Tren XVI).
• Niewiara w świadectwo zmysłów i siłę własnego rozumu (Tren XVI).

Koncepcja bohatera. W porównaniu z antyczną tradycją w Trenach następuje odwrócenie ról. Bohaterką cyklu nie jest Urszulka, a raczej opłakujący ją poeta. Jego żal objawia się jako rozpacz:

• ojca (strata ukochanej córki),
• chrześcijanina (zachwianie wiary),
• filozofa (obalającego swe poprzednie poglądy),
• poety (był przekonany, że córka odziedziczyła po nim talent).

Interpretacja Trenu XIX. Utwór ten jest konkluzją cyklu. Wreszcie spełnia się życzenie poety – we śnie ukazuje się mu jego matka z Urszulką na ręku. Częściowo ocalony zostaje poprzedni porządek ale z istotną zmianą:

• życie pozagrobowe (które jest istotnie lepsze od doczesnego) – znów pojawia się wiara i cel życia chrześcijanina,
• nie należy się zbytnio frasować (bo przecież Urszulka ma lepiej po śmierci niż przed nią),
• porządek natury nie został zachwiany – każdy człowiek jest śmiertelny i umrze wcześniej, czy później,
• Bóg jest mądry i miłosierny, a my nie zawsze jesteśmy w stanie ogarnąć jego kroków,
• ciesz się tym co masz – Tać jest władza Fortuny, mój najmilszy synie, / Że nie tak uskarżać się, kiedy nam co zginie, / Jako dziękować trzeba, że wżdam co zostało, / Bo to wszystko nieszczęście w ręku swoich miało.
• ważne: upada stoicyzm, okazuje się on metodą pozbawiającą człowieka uczuć, co nie jest dobre; cierpienie i radość są jednak dopuszczalne: a ludzkie przygody / Ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody.

• Prawa natury to prawa świata. Dzień i noc, pory roku – człowiek powinien się podporządkować, bo tylko to jest w stanie zagwarantować harmonię, cnotę i tym samym szczęście. W Żywocie człowieka poczciwego dowiadujemy się, że to właśnie natura wyznacza rytm życiowy ziemianina, ocala go od strachu przed śmiercią, daje plony, którymi potem można się cieszyć.
• Mniej więcej to samo – Pieść świętojańska o Sobótce.
• Żeńcy – patrz pięć akapitów dalej.
• Pieśni i Fraszki (różne). Stoicyzm. Szczęście daje zapewnia człowiekowi mądrość, która polega na wyrzeczeniu się dążeń do bogactwa i uniezależnienia siebie od okoliczności zewnętrznych. Ten stan zapewnia człowiekowi szczęście, bo czyni go wolnym, niezależnym. Natura jest rozumna, harmonijna, boska. Największe szczęście może dać tylko dostosowanie się do niej. Dla stoików życie cnotliwe = życie zgodne z naturą, cnotliwe, rozumne.
• Natura zamiast pałaców. Po co gonić za dobrami materialnymi. Na lipę oraz Na dom w Czarnolesie.
• Pieśń o żubrze by Mikołaj Hussowski, opis polowania napisany dla papieża Leona X. Geneza: ciekawość papieża, któremu o powiedziano o tym niezwykłym zwierzęciu.

Irenizm (gr. irenos „pokój”) inaczej zwany metodą postyfikalną (łac. post „most”) to pogląd mający swe odbicie w rozwiązywaniu konfliktów w chrześcijaństwie, i na całym świecie w ogóle. Pogląd ten głosi, że konflikty powinno się rozwiązywać nie poprzez walkę, czy to fizyczną, czy duchową, ale poprzez kompromis, „budowanie mostów” pomiędzy sprzecznymi poglądami, szukanie punktów styczności.

Andrzej Frycz Modrzewski o konfliktach pisze przede wszystkim w księdze O wojnie. W wojnie pisarz widzi zło i cierpienie. Twierdzi, że powszechnie trzeba starać się o pokój. Sprawiedliwą wojną to tylko obrona granic. Te poglądy Modrzewski wziął z filozofii Erazma z Rotterdamu, który całe życie głosił potrzebę pokoju i jedności chrześcijańskiego świata. Irenizm ma odbicie także w stylu, w którym napisane zostało dzieło. Jest ono pozbawione polemicznego zacietrzewienia, starannie wyważające każdy sąd. Modrzewski nie przekonuje do swych racji za wszelką cenę, starał się znaleźć płaszczyznę porozumienia z ludźmi wyrażającymi odmienne poglądy.

Kompozycja. Dzieło O poprawie Rzeczpospolitej wydano w 1551 roku. Składało się ono z pięciu ksiąg: I. O obyczajach, II. O prawach, III. O wojnie, IV. O Kościele oraz V. O szkole. W pierwszym krakowskim wydaniu zabrakło ksiąg IV i V (zostało ocenzurowane przez kościół rzymskokatolicki), które ukazały się dopiero w edycji bazylejskiej.

Problematyka:

• O obyczajach. Treść: zależność między obyczajami, a losami państwa, wzór obyczajów i dobrych zachowań powinien pochodzić z góry, tzn. od władzy, umiar w zabawach i kosztownych strojach, powinno istnieć stanowisko strażnika obyczajów, który brałby w opiekę biednych i starych.
• O prawach. Treść: zrównanie obywateli wobec prawa, jednakowa kara za jednakowe przestępstwo, niesprawiedliwe prawa powodują bezkarność szlachty.
• O wojnie Treść: Frycz jest jej przeciwny, rozróżnienie wojen zaborczych (złych) i obronnych (dobrych), należy zrobić wszystko, aby do wojny nie doszło, jeśli dojdzie to trzeba się nie tylko bronić, ale i atakować, państwu potrzeba regularnego wojska, rzetelnie opłacanego i dobrze utrzymanego systemu obrony.
• O Kościele. Treść: potrzebni wykształceni duchowni, należy oddzielić Kościół od państwa, powinien istnieć zakaz łączenia stanowisk świeckich i duchownych, wyższość soboru nad papieżem, papież i duchowni nie są nieomylni nawet w sprawach wiary.
• O szkole, Treść: powinno istnieć powszechne kształcenie i szacunek dla nauki i nauczycieli, pieniądze na szkolnictwo z opodatkowania kościołów i bogatych klasztorów.

• Wzorzec „człowieka poczciwego”, czyli ziemianina. Utwory: Żywot człowieka poczciwego by M. Rej, Pieśń świętojańska o Sobótce by J. Kochanowski. Cechy: akceptacja praw natury, dopasowanie życia do rytmu natury, wzór gospodarza – nie przynosi mu ujmy, że sam wykonuje pewne prace, pielęgnacja prawdziwego szlachectwa, które nie polega na obnoszeniu się herbem, ale na godnym zachowaniu, korzystanie z darów natury, doświadczenia przekazywane z pokolenia na pokolenie.
• Wzorzec dworzanina. Utwory: Dworzanin polski by Ł. Górnicki, parafraza Il Cortegiano by B. Castiglione a także fraszki pieśni biesiadne J. Kochanowskiego. Cechy wg Górnickiego: wykształcenie, wytworność, obycie, dobre maniery, jednak drobna zmyślona niedbałość utrzymana w pewnych granicach, aby nie przerodziła się w sztuczność, wdzięk, gracja, zwłaszcza w sposobie wyrażania się – unika dowcipów grubych i sprośnych, elegancja, kultura osobista oraz wdzięk. Kochanowski dodaje, że dworzanin powinien: umieć korzystać z życia, tzn. uczestniczyć w biesiadach wesołej kampanii oraz prowadzić swobodną, dworską zabawę, flirt, miłosną grę, ceni język polski, polskość, zna sztukę.
• Wzorzec obywatela. Utwory: Pieśni by J. Kochanowski, O poprawie Rzeczpospolitej by A. Frycz Modrzewski, Kazania sejmowe by P. Skarga, Odprawa posłów greckich by J. Kochanowski. Cechy: umiar w zabawach i kosztownych strojach, równi wobec prawa, rzetelnie płaci należności wobec państwa, uczciwość, wykształcony, brak samowoli i egoizmu, zwolennik pokoju, dobre dzieci dobrej matki Ojczyzny, myśli o dobrze powszechnym, nie: lekkomyślność, prywata.
• Wzorzec artysty. Cała masa utworów by Kochanowski. Cechy: indywidualizm, przekonanie o ważności swej pracy twórczej i nieśmiertelnej sławie, niezależność, nie chce się podporządkować doraźnym korzyściom, doskonałość, wielkość, duma z dokonań, wyróżniony wśród innych śmiertelników, wyższość, gardzi zapłatą.
• Wzorzec władcy. Utwory: Książę by Machiavelli, O doskonałym senatorze by Goślicki, O poprawie Rzeczpospolitej by A. Frycz Modrzewski, Kazania sejmowe by P. Skarga, Odprawa posłów greckich by J. Kochanowski. Niektóre idee różne, ale powtarzają się te cechy: wzór postawy dla obywatela, dalekowzroczny, poczuwa się do odpowiedzialności a losy państwa, nie ulega demagogom, silna, stała władza, mądry, zwolennik pokoju.

• Fraszka – wł. frasca „gałązka, drobiazg, błahostka”. Drobny utwór pisany wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Charakteryzuje się zwięzłością, różnotematycznością, są narracyjne lub dialogowe, często zakończone celną puentą. Utwory: Fraszki by Kochanowski i Figliki by Rej.
• Poemat satyrowy – utwór o charakterze parenetycznym, skonstruowany jako obszerny monolog Satyra, mieszkańca lasów, który znalazłszy się wśród ludzi krytykuje obserwowaną przez siebie rzeczywistość polityczną, instytucje, obyczaje, moralność itp. Utwory: Satyr albo dziki mąż by Kochanowski.
• Pieśń – najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, związany genetycznie z muzyką. W renesansie od muzyki oderwany, dziś synonim utworu lirycznego w ogóle. Budowa: zachowane istotne właściwości związane z genezą gatunku, czyli organizacja stroficzna powtarzająca ten sam układ wersów zwrotki, tendencja do wyraźnej rytmizacji, liczne paralelizmy leksykalne i powtórzenia, częste posługiwanie się refrenem, skłonność do paralelizmu składniowego. Utwory: Pieśni oraz Pieśń świętojańska… by Kochanowski.
• Elegia – utwór wierszowany, początkowo pewnie gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu. Gatunek pochodzi z Azji Mn. Obok elegii żałobnej powstały inne jej rodzaje, np.: miłosna, wojenna, polityczna, biesiadna, itp. W rozumieniu nowożytnym to utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjnej, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. Tematy: prywatne lub przemijanie. Przykład: O sobie samym do potomności by K. Janicki.
• Psalm – wiadomo co to jest. Przykład: Psałterz Dawidów – tłumaczenia psalmów by J. Kochanowski.
• Tren – gr. trenos „opłakiwanie, pieśń żałobna”. Jeden z gat. poezji żałobnej ukształtowany w staroż. Grecji. Wyraża żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętuje jego czyny, myśli i zawiera pochwałę jego zalet i zasług. Z reguły słynna osoba. Dopiero Kochanowski namieszał. Treny by Kochanowski.
• Sielanka – główny gat. pastoralnej literatury obejmujący utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych, mające postać lirycznego monologu przeplatanego opisem lub dialogiem. Przykład:
• Sonet – Czy ktoś jeszcze czegoś nie wie o sonecie ??? Przykłady: Sonety do Laury by Petrarka i Sonety M. Sępa Szarzyńskiego.

• Bajka – jeden z podstawowych gatunków dydaktycznej literatury, krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie. Obszerniejsza charakterystyka powstanie pewnie przy oświeceniu. Przykłady: Bajki by Biernat z Lublina oraz część Źwierzyńca Reja.
• Satyra – utwór ośmieszający lub piętnujący ukazywane zjawiska – wady ludzkie, obyczaje, osoby, grupy społeczne, instytucje. Nie proponuje żadnych rozwiązań przedstawionych zjawisk negatywnych. Przerysowanie. Przykład: Krótka rozprawa… by Rej.
• Utwór parenetyczny – typ literatury zapoczątkowany jeszcze w starożytności, rozwinięty w średniowieczu. Polega na propagowaniu określonych wzorców postaw. Może kreować idealny wizerunek lub perswadować. Przykłady: Dworzanin polski Górnicki, Żywot… by Rej, Książę by Machiavelli.

• Tragedia renesansowa – tragedia pisana na podobieństwo do tych antycznych (patrz antyk), choć mogą zaistnieć pewne różnice. Przykład: Odprawa posłów greckich by Kochanowski.
• Tragedia Szekspirowska – tragedie odchodzące od wzorca klasycznego.
• Komedia – patrz antyk. Wiele zmian wprowadził Szekspir. Przykład - komedie by Shakespeare.

• Kazania – na przykład Kazania sejmowe by Piotr Skarga,
• Traktaty publicystyczne – na przykład te by Andrzej Frycz Modrzewski.

Kazania… powstały w roku 1597, napisane przez Piotra Skargę (1536 – 1612), kaznodzieję króla Zygmunta III Wazy, z okazji sejmu ‘1597 i konfederacji warszawskiej ‘1573 (uchwalającej prawa tolerancyjne, którym Skarga się sprzeciwiał), ale nigdy nie wygłoszone. Problematyka. Kazania sejmowe zawierają opis upadku Rzeczpospolitej trawionej różnymi chorobami. konkretny program polityczno-społeczny. Skarga był przeciwnikiem tolerancji religijnej. Skarga:

• krytykuje szlachecki egoizm i samowolę,
• zwraca uwagę na choroby Rzeczpospolitej: brak miłości do Ojczyzny, niezgoda wewnętrzna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, rozwiązłe obyczaje i przede wszystkim tolerancja religijna oraz sprzyjanie nowinkom religijnym,
• mówi o konieczności wzmocnienia władzy królewskiej (koncepcja absolutystyczna),
• propaguje ograniczenie roli sejmu na rzecz senatu,
• nawołuje do rozprawienia się z nie rzymskimi katolikami (mówi o „innowierczej zarazie”),
• jest za utrzymaniem prymatu kościoła rzymskokatolickiego w państwie,
• gromi bezkarność,
• zwraca uwagę na konieczność wzmocnienia systemu obronnego kraju.
• mówi o dobrodziejstwach, jakie obywatele doznają za sprawą Rzeczpospolitej (możliwość wyznawania katolicyzmu, złota wolność, dobrobyt materialny, pokój z sąsiadami, korzystanie z rzeczy nieznanych przodkom).

Styl. Kazania… to proza retoryczna, czyli taka, której celem jest pouczenie i poruszenie odbiorcy. Służy temu, oprócz umiejętnej kompozycji i dobrze dobranej problematyki użycie licznych środków językowo – stylistycznych (figur retorycznych), takich, jak: apostrofy, wykrzyknienia, pytania retoryczne, porównania, wyliczenia oraz anafory.

Bohaterami sielanki są chłopki odrabiające pańszczyznę (Oluchna i Pietrucha) oraz nieludzkiego starosty, który często używa korbacza bijąc aż do krwi. Starosta chciałby naruszyć prawa natury, wydłużając dzień pracy (poza granice wyznaczone wschodem i zachodem), nie pozwalając na odpoczynek. Bohater negatywny – próbuje naruszyć porządek natury. Chłopi – przedstawione w pozytywnym świetle wiedzą, że tego zrobić się nie da. Świat zdeterminowany jest przez prawa natury. Mimo, że na pozór wydaje się okrutny, załagodzenie starosty pieśniami chłopek i zakończenie pozostawiające nadzieję, dowodzi istnienia na tym świecie dobroci, wyrozumiałości i życzliwości.

Na przełomie XVI i XVII w. w Anglii rozwija cię teatr. Dostarcza on nie tylko rozrywki, ale także komentuje współczesne wypadki i ocenia narodową historię. Jest po prostu wyrazem potrzeb i ambicji ludzkich, które rozbudził renesans. W okresie panowania królowej Elżbiety I (1558-1603) oraz jej następcy Jakuba I (1603-1625) powstają liczne sztuki, które są „zwierciadłem i streszczoną żywą kroniką czasu” (from Shakespeare). Charakteryzował się dużą ilością nowinek, m.in. wprowadzeniem scen zbiorowych, konfliktem wewnętrznym, monologami, łamaniem zasady decorum i psychologizmem postaci.

Tragizm bohatera szekspirowskiego jest zupełnie inny niż tragizm antyczny. Nie jest on walką dwóch sprzecznych racji, rozgrywa się nie na zewnątrz, ale wewnątrz bohatera. Bohatera ma do wyboru dwie drogi - jedna z nich z reguły nie przynosi klęski. Lecz on wybiera tę drugą motywowany swymi cechami charakteru, ale również wydarzeniami (które jednakże nie są efektem fatum, ale postępowania innych ludzi. Bohater jest rozdarty wewnętrznie, dokonuje wyboru, a nie tak jak w antyku posiada swoją rację. Targa nim burza namiętności, są samotni i rozczarowani światem. Zmaga się w nim dobro ze złem, namiętności z rozumem, prawość z nikczemnością. Bohater ponosi nie tylko klęskę fizyczną (z reguły śmierć), ale i moralną (zostaje zmuszony do sprzeniewierzenia się wyznawanym wartościom).

Hamletyzm to postawa życiowa naznaczona wewnętrznym konfliktem między sferą myśli i działań ludzkiej jednostki: nadmiernie rozwinięta refleksyjność, skłonność do roztrząsania spraw ostatecznych („być, albo nie być”) oraz wahanie między sprzecznymi racjami paraliżującą jej decyzje i czyny, wyostrzając równocześnie odczucie samotniczej wyższości, cierpienia i tragicznego zawikłania losu. Przykłady - bezpośrednio: Tren Fortynbrasa i Przesłanie Pana Cogito.

Podmiot liryczny jest pewny wielkości swej sztuki. Muza to manifest artystyczny, czyli przedstawienie wartości. Pojawiają się motywy z Ody XXX Horacego:

• exegi monumentum – u Horacego: sztuka nie podlega wpływom żywiołów, jej wieczność porównuje z niezniszczalnością Rzymu,
• non omnis moriar – niezwykły talent oraz doskonałość treści i formy, uniwersalność utworów pozwolą artyście na ocalenie najważniejszej, bo duchowej cząstki swego istnienia. W sensie duchowym pokonuje śmierć,
• świadomość własnej wartości,
• duma artystyczna,
• sława za życia.

U Kochanowskiego:

• nie zraża się niezainteresowaniem – tworzy dla siebie, nadając sens życiu,
• służy wartościom samym w sobie,
• jest samotny, bo świat kieruje się innymi wartościami,
• odpowiedzialność za to spada na system, ludzi nie stać na to, by się zbuntować,
• nauczycielem jest natura – wzór harmonii, mimetyzm,
• bezinteresowne tworzenie piękna,
• przechowywanie lekceważonych wartości dla przyszłych pokoleń,
• motyw lotu – bycie artystą pozwala mu spojrzeć na świat z góry.

© Michał Korch & Piotr Hofman