Nazwę wprowadzili twórcy renesansu („wieki średnie” - media tempora) na określenie epoki poprzedniej. Uznawano ją za okres przestoju, przejścia między antykiem a renesansem (odcień lekceważący - zarzucano wypaczenie i zatracenie kultury antyku, ciemnotę i zacofanie).
Za początek średniowiecza uznaje się datę upadku Cesarstwa Zachodniego (476). Koniec to jedno z trzech wydarzeń:
Ważniejsze wydarzenia na świecie:
W Polsce datuje się średniowiecze na wieki X-XV.
Wydarzenia:
Na zachodzie, po upadku Cesarstwa Rzymskiego, prym zaczął wodzić kościół i Państwo Kościelne. Ogromne znaczenie kościoła w tamtym czasie i władza papieża powodowała walkę państw europejskich o panowanie nad kościołem w państwie i w ogólności, jak i walkę kandydatów na papieży (zdarzało się, że było na raz kilku papieży, walczących między sobą, jeden był np. we Włoszech, drugi we Francji). Koronacja Karola Wielkiego na cesarza spowodowała powstanie stanowiska cesarza - drugiej osoby w Europie po papieżu. Później cesarzem był władca Niemiec i się nieustannie kłócił z papieżem o supremację nad Europą i kościołem. Nieuregulowana była kwestia zwierzchnictwa państwa nad kościołem w kraju. Do tego doszli Arabowie, zdobywając Hiszpanię, zagrażając Francji (Karol Wielki się obronił), a później stając się pretekstem do wypraw krzyżowych. Alternatywną dla zachodniej kultury tworzyło Cesarstwo Bizantyjskie, mające pod swoim wpływem ziemie na wschód od Polski.
Społeczeństwo feudalne, stanowe. Było duchowieństwo, które czasem nadużywało swoich praw i pozycji, było bogate, miało posiadłości i wpływy, było szanowane. Stan rycerski posiadał ziemię, gościł na dworze króla, z niego się składały armie państw i księstw. Ze stanu rycerskiego pochodzili królowie i władcy. Ważna była zależności, kto jest czyim wasalem czy lennikiem, kto od kogo zależy. Mieszczaństwo, późny twór średniowiecza, zajmował się handlem i rzemiosłem, później byli nierzadko najlepiej wykształceni, aczkolwiek byli poniżani przez szlachtę. Stan ubogi, pracujący, chłopski miał najmniejsze prawa, był nie wyedukowany i w ogóle zacofany. Ogólnie przyjętym językiem komunikacji była łacina.
Polskie była na styku kultury zachodniej i bizantyjskiej. Weszła na arenę międzynarodową poprzez chrzest (966), zjazd gnieźnieński (1000) i koronację (1025). Wszystkie typowe zjawiska dla średniowiecza - rozbicie dzielnicowe, jakieś wynalazki rolnicze czy wojskowe - docierały do nas później. Polska do XVI wieku rosła w sile i terytorium, stając się coraz bardziej cywilizowanym krajem. Wygrana wojna z krzyżakami dowiodła naszej mocy militarnej.
Ogólnie zależności podobne jak na zachodzie, z tym, że nie wykształciła się silna warstwa mieszczańska, zaś rycerstwo szybko zdobywało władzę i przywileje. Na wsi długo się łączy wiarę chrześcijańską z dawnymi wierzeniami pogańskimi.
Kultura średniowiecza kręciła się wokół Boga - nadawał on sens życiu, panował (teocentryzm).
Św. Augustyn żył na przełomie IV i V wieku. Jego filozofia do czasów św. Tomasza (XIII) była wiodącą myślą w Europie i kościele. Jego filozofia została nazwana dramatyczną. Człowiek jest umieszczony między niebem a ziemią, grzechem a bogiem, aniołami na zwierzętami. Życie człowieka to ciągłe rozerwanie między duszą, która dąży do Boga, a grzesznym ciałem. Życie w takich warunkach staje się koszmarem. Człowiek jest wątły, rozdwojony, słaby. Bóg jest wszechmocny i jest celem życia. Augustyn wyznaje teocentryzm i teodyceę - usprawiedliwienie sprzeczności między złem w świecie a wszechmocą Boga - świat to dobre dzieło Boga, zło to dzieło wolnych stworzeń. Świat się ukazuje dualistyczny - podzielony na dobro i zło, duszę i ciało. Człowiek musi wybierać, nie ma kompromisu. Oczywiście powinien wybrać dobro, zbawienie, czyli Augustyn mówi o wyższości dóbr duchowych nad ziemskimi. Wręcz odrzuca dobra ziemskie, w tym naukę o świecie, a propaguje ascezę, kontemplację i przez to poznanie Boga. Do poznania Boga potrzebne są uczucia, dobra wola i łaska. Ciało jest złe. Jako filozof korzystał z platonizmu, skąd wywiódł pogląd o dualizmie wszechświata. Wyznawał też wiarę, że świat to nieustanna walka państwa ludzi wybranych przez Boga z tymi potępionymi. Dzieła Augustyna to O państwie Bożym i Wyznania. Od niego pochodzi w literaturze wizja człowieka słabego, kruchego oraz motyw rozdarcia między cielesnością a duchem.
Św. Tomasz (1225-1274) stworzył filozofię odchodzącą od dualizmu Augustyna. Przejął od Arystotelesa logiczne myślenie, formę dowodu, jak i pojęcia formy i materii (stąd u niego dusza i ciało). Wg. Tomasza z Akwinu wszystkie byty są ułożone w hierarchii na drabinie (gradualizm). Miejsce tam przewidziane dla człowieka, pomiędzy aniołami a zwierzętami, jest naturalne i takie powinno być. Człowiek, realizując swoje powołanie, nie ulegając pokusom i przeciwnościom, wznosi się wyżej do Boga. Stąd się wywodzi uzasadnienie dla hierarchii stanów w średniowieczu. Wypełnianie obowiązku wynikającego z pozycji na drabinie i harmonia między różnymi bytami to wizja dobrego świata, wszyscy bowiem dążą do celu, jakim jest Bóg. Etyka stabilizuje ludzkie życie w społeczeństwie, cnota pozwala istnieć w tym społeczeństwie. Tomasz odrzucił augustyńską pogardę dla rozumu, dowodząc niesprzeczności między wiarą i rozumem i mówiąc o odkryciach rozumu jako i tak prawdę pochodzącą od Boga. Wymyślił też 5 dowodów na istnienie Boga (obalone przez Kanta). Jego filozofia to więc: harmonia i gradualizm. Filozofia ta się przewija w literaturze: pochwała współdziałania stanów społeczeństwa (Satyra na leniwych chłopów) i np. u Miłosza w Świat (poema naiwne), gdzie widać hierarchię bytów.
Św. Franciszek z Asyżu (1182-1226) stworzył przeciwną Augustynowi bardzo radosną filozofię wiary. Mówi ona do miłości do świata, wszystkiego co jest stworzone, natura to siostra ludzi, człowiek powinien się cieszyć i harmonijnie współdziałać z otoczeniem. Należy żyć zgodnie z przykazaniami Ewangelii, był za ubóstwem, miłością, braterstwem, przeciw okrucieństwu. Zapoczątkował wielką przemianę w kościele. Utwór Kwiatki św. Franciszka opowiada o życiu i cudach Franciszka.
Pojęcie uniwersalne – występuje i oznacza to samo w różnych językach Uniwersalizm – identyczność i jednolitość zjawisk kulturowych występujących w różnych narodach w pewnym okresie.
Jest to całokształt postaw i poglądów uznających zasadę dominacji całości nad częściami, przeciwieństwo indywidualizmu. Na uniwersalizm składa się też pogląd, że część jest zbudowana tak samo jak całość. W sztuce uniwersalizm dawał to, że każdy element był przeniknięty jedną ideą (np. teocentryzmem). W życiu politycznym uniwersalizm mówi o dominacji kościoła i papieża w Europie, jak i cesarza jako władzy świeckiej oraz to, że językiem powszechnym w Europie była łacina.
Obecnie mówi się o homogenizacji kultury – ujednolicenie.
Czynniki wpływające na uniwersalizm średniowieczny:
Cechy kultury świadczące o uniwersalizmie:
Literatura średniowiecza to wszelkie piśmiennictwo z tego okresu, często zachowane jako późniejsze odpisy, nieraz tylko fragmentaryczne, często anonimowe. Są to m.in. kroniki, zapiski, dzieła trubadurów. Nieraz trzeba rekonstruować współcześnie tekst (Tristan i Izolda). W średniowieczu większość tworzono po łacinie (uniwersalny język), trochę w kształtujących się dopiero językach narodowych. Literaturę średniowiecza można podzielić na świecką i religijną. Zawsze przewija się przez literaturę wiara, Bóg, wyższość ducha nad materią. Utwory mają charakter dydaktyczny i moralizatorski.
Dydaktyczna, moralizatorska, teocentryczna. Problemy poruszane to zbliżenie człowieka do Boga, Bóg, Biblia, wiara i nakazy moralne, kruchość człowieka i jego grzeszność. Gatunki:
Na ogół bardzo prozaiczna, niewiele mająca wspólnego z wielką literaturą, na ogół to zapiski użytkowe, albo dzieła trubadurów. Problematyka: historia, dzieła rycerzy, bitwy, miłość, sprawy współczesne.
Literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania, ideały modne i uznawane w danej epoce. Wzorce parenetyczne to wzory osobowe godne naśladowania. Literatura średniowiecza tworzy takie wzorce.
Opisy śmierci w tekstach parenetycznych średniowiecza są świadectwem alegoryczności epoki: Śmierć św. Aleksego:
Św. Franciszek (1182-1226) pochodził z bogatej rodziny, jako młodzieniec był wesołym hulajduszą. Potem zrzekł się dziedzictwa ojca, założył zakon franciszkanów, którzy żyli z jałmużny. Wędrował po świecie, głosząc Słowo Boże, wyrzeczenie się dóbr, służbę drugiemu człowiekowi, niesienie pomocy oraz wszechobecną miłość do ludzi, Boga i natury. Propagował radość z życia. Współczesne Franciszkowi utwory to opiewający jego życie zbiór opowieści, datowany na XIII/XIV, Kwiatki św. Franciszka. Jest to swoista hagiografia, jednak inna niż inne. Posiada 3 części: Pieśń słoneczną, obrazki z życia świętego i opis cudów pośmiertnych. Opisuje tam, obok życia św. Franciszka, jego naukę, obejmującą wszechogarniającą miłość, radość z życia i ubóstwo. Polskie tłumaczenie Kwiatków… jest autorstwa Leopolda Staffa, w którego dziele Biedaczysko asyski przewija się życie i filozofia Franciszka. Jan Kasprowicz pogodził się z Bogiem w wierszu Hymn świętego Franciszka z Asyżu. Franciszkanizm jest widoczny w twórczości ks. Jana Twardowskiego.
Styl romański (XI-XII) charakteryzuje się masywnością budowli (przysadziste, grube mury - obronność), prostotą form, racjonalnością rozplanowania, zwykle zaokrąglone, z małymi, półokrągłymi lub wąskimi okienkami i półokrągłymi przybudówkami, półkoliste łuki, sklepienia kolebkowe (połowa walca). Ideologia: na planie krzyża, kwadratowy cios kamieni to 4 cnoty kardynalne, połączone w pary np. kolumny - dwie części Biblii, zaś umieszczone na portalach płaskorzeźby ukazywały wiedzę teologiczną, moralną, przyrodniczą; przeważały wizerunki alegoryczne. Przykłady: kolegiata w Tumie i pod Łęczycą, kościoły w Sandomierzu, Opatowie, Krakowie (św. Andrzeja).
Styl gotycki (od 1140 - przebudowa opactwa w Saint Denis) nazwany tak pogardliwie przez renesansowego Włocha Giorgio Vasariego, jako niby barbarzyńskie - pochodzące od Gotów, był style dojrzałego i późnego średniowiecza. Styl ten charakteryzował się lekkimi, strzelistymi, wysokimi budowlami, z dużymi oknami ostrołukowymi z witrażami, wysokimi filarami, wieloskrzydłowymi ołtarzami, sklepieniem łukowatym. Od strony fizycznej problemy przeciążeń i naprężeń zostały rozwiązane przez łuki, przypory, arkady i inne wymysły architektów (podejrzewa się, że wiedza ta była głównie empiryczna, a nie wzięta z wyliczeń). Osiągnięta w ten sposób strzelistość miała znaczenie mistyczne: katedra gotycka jakby zaprzecza ciążeniu, jest skokiem w górę, katedra sięga strefy górnej - sacrum, a nie dołu - profanum, próbuje oderwać się od ziemi, człowiek w katedrze czuje się mały wobec ogromu, ostrołuk przypomina złożone do modlitwy ręce. Wielkie katedry dowodziły o supremacji kościoła i duchowieństwa, były też wyrazem dumy i zamożności mieszczan - fundatorów. W dodatku było wiele alegorii w katedrze - symbolika cyfr (3 nawy, 2 rzędy filarów). Witraże przedstawiały różne sceny. Na posadzkach był labirynt do wędrówek. Katedra przedstawiała boski świat - na sklepieniu np. było niebo. Na płaskorzeźbach i polichromiach często pokazywano cykl roczny, aby pokazać, ze katedra symbolizuje cały świat. Przykłady: katedry w Chartrs, Rheims, Beaurais, kościoły Mariackie w Krakowie i Gdański, kolegiata w Wiślicy, katedra na Wawelu, zamek w Malborku.
Wczesne (głównie łacińskie):
XIII wiek: Bogurodzica - XIII pierwszy polski tekst pseudopoetycki, pieśń religijna.
XIV wiek:
XV wiek – złoty jesień średniowiecza w literaturze polskiej:
Chrzest Polski i następne ważne wydarzenie - zjazd gnieźnieński - włączyło Polskę na arenę międzynarodową i w zachodnioeuropejski krąg kulturalny. Wówczas cała sztuka i życie polityczne połączone było z kościołem, papież był najważniejszą osobą w Europie. Większość tematów literackich pochodzi z religii. Dzięki przyjęciu wiary mogliśmy te wzorce chłonąć i wykorzystywać w literaturze, zostaliśmy też uznani przez inne państwa zachodnie. To wokół kościoła na zachodzie gromadziły się warstwy wykształcone - duchowieństwo, oni prowadzili edukację, oni potrafili czytać i pisać. Łacina, uniwersalny język, był językiem kościoła.
Alegoria, w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą. Jako zasada kompozycyjna utworów literackich właściwa m.in. przypowieści lub bajce zwierzęcej (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością)
Alegoryczność różnych znaków, symboli, liczb wypływa z Biblii (szczególnie patrz Apokalipsa), oraz z idei teocentryzmu, która nakazuje wszędzie szukać znaków od Boga, mających głębszy sens. Przykłady: 2 - dwie części Biblii, 3 - trójca święta, centrum - miejsce boskie, prawica - ci wybrani, lewica - ci potępienie, postacie z ST - północna część katedry, z NT - południowa. Symbolami np. św. Jerzego jest smok, Matki Boskiej - cedr libański, róża, diament, perła, Chrystusa - pelikan. Alegorie głoszone w moralitetach, alegorią śmierci jest kościotrup w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, w Boskiej komedii alegorii jest pełno, autor dba, by były czytelne. Alegoryczne przedstawianie świata było modne wszędzie, od literatury po architekturę i sztukę.
Wszystkie poniższe kroniki były pisane przez zakonników na dworach królewskich po łacinie.
Kronika Galla Anonima 1112-1113, napisane przez nieznanego benedyktyna, obejmuje 3 księgi: początki państwa polskiego i panowanie pierwszych Piastów, młodość Bolesława Krzywoustego i czyny Bolesława jako dojrzałego władcy. Poświęca się głównie wychwalaniu cnót trzech Bolesławów - Chrobrego, Krzywoustego i Śmiałego, tworząc polski wizerunek idealnego władcy. Jest wiele wstawek wierszowanych, przemyślana kompozycja, barwne opisy. Utwór propagandowy, stronniczy na rzecz wspaniałości polskich Bolesławów.
Kronika polska Wincentego Kadłubka 1202, spisana na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego, obejmuje 4 księgi, 3 pierwsze mają formę dialogu, czwarta to relacja z panowania Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego, styl bogaty i kunsztowny. Ogólnie niezła bajka, od czasów Popiela i Wandy, u Kadłubka górę bierze fikcja nad prawdą historyczną, Polacy wygrywają bitwy z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem. Wszystko propaguje cnotę, skromność i pokorę i moralność, kształtuje postawę patriotyczną.
Kronika wielkopolska powstała pod koniec XIII, obejmuje czasy od bajek do 1272, wiele legend i podań, ceni jednak rzeczowość i powściągliwość, styl prosty, bez ozdobników.
Kronika Janka z Czarnkowa, obejmuje panowanie Kazimierza Wielkiego, relacje surowe, z datami, autor przedstawia fakty i obyczaje dworskie, zawiera wiele informacji obiektywnych jak i sądów subiektywnych, autor angażuje się w wydarzenia.
Roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego Jana Długosza, powst. 1455-1480, 12 ksiąg, historia od bajek do 1480r., chce przedstawić prawdę historyczną, szuka w wielu źródłach, naukowa próba syntezy średniowiecza polskiego.
Większość polskiej literatury średniowiecza to literatura religijna. Pieśni religijne reprezentuje Bogurodzica (patrz następny punkt). Proza kaznodziejska to dwa zbiory kazań: świętokrzyskie i gnieźnieńskie, przedstawiają one 2 różne polszczyzny: oficjalną i potoczną, dokumentują rozwój języka polskiego. Są to zbiory kazań do wygłaszania, dowód twórczości religijnej na ziemiach polskich. Tłumaczenia biblijne reprezentują 2 psałterze: floriański i puławski oraz Biblia Królowej Zofii (1455). Jest też wiele opisów żywotów świętych, np. Legenda o świętym Aleksym. Zachowały się teksty modlitw powszechnych oraz pieśni i kolęd, w tym pieśń wielkanocna Żale Matki Boskiej pod krzyżem - bardzo ciekawy utwór poetycki, monolog, liryzm, realizm obrazowania, świetna kompozycja tekstu, wiersz wolny, kunsztowny, symboliczne ukształtowanie przestrzeni, ekspresja uczuć Matki Boskiej.
Bogurodzica pochodzi z I połowy XIII wieku, jest pierwszym znanym utworem lirycznym napisanym w języku polskim, autorstwo nieznane, arcydzieło poezji średniowiecznej polskiej, zawiera mnóstwo archaizmów:
Zjawiska w dawnej polszczyźnie:
Bogurodzica jest zwrotem do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa. Prośby są uporządkowane: od ogólnych po szczegółowe Zyszczy nam, spuści nam - ogólne pozyskanie Chrystusa, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze, Słysz modlitwę, jąż nosimy - wysłuchanie, spełnienie pragnień, na koniec A na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt - wyliczenie próśb. Chrystus jest władcą z Matką Boską i Janem Chrzcicielem u boku. Występuje tu podmiot zbiorowy - zbiór ludzi wierzących, adresatką jest Maryja - Bogurodzica.
Bogurodzica jest artystycznym dziełem, bo posiada uporządkowaną kompozycję: kolejność prób, zaczyna się rozbudowaną apostrofą, po czym krótka prośba, w II zwrotce krótka apostrofa i prośba. Zawiera środki stylistyczne: apostrofy, rozkaźniki, paralelizmy, antytezy, rymy zewnętrzne i wewnętrzne, refren. Dzieli się na 2 strofy. Jest oryginalnym dziełem, nie przekładem jak inne dzieła polskie.
Gatunki dramatu, służące wyrażaniu treści religijnych:
Teatr ludowy:
Język polski pochodzi od języka praindoeuropejskiego, od grupy Prasłowian - języka prasłowiańskiego, należy do grupy języków zachodniosłowiańskich, wyróżniamy 2 odmiany języka: małopolską i wielkopolską. Język pisany otwiera Bulla gnieźnieńska (1136), zawiera wtedy iloczas (różne długości samogłosek), liczbę podwójną (zanikają do końca XV). Językiem średniopolskim nazywamy język z okresu 1500-1770. Ogromny wpływ na rozwój języka ma wynalezienie druku \to potrzeba ujednolicenia pisowni, rozwój szkolnictwa, polski wypiera łacinę. Wielcy twórcy renesansu walczyli o wyparcie łaciny przez język polski - Rej, Kochanowski. W XVII makaronizmy (wstawki łacińskie), później francuskie, tureckie, tatarskie. Po 1770 - walka o czystość języka polskiego, naleciałości zaborców.