Korzenie skautingu sięgają roku 1900, gdy podczas stoczonej w południowej Afryce wojnie burskiej w mieście Mafeking oblegany był gen. Robert Baden-Powell. Oblężenie trwało ponad siedem miesięcy, obleganym brakowało amunicji, żywności, ale przede wszystkim żołnierzy. Wtedy to Baden-Powell postanowił, że aby odciążyć swoje wojsko część obowiązków (m.in. służbę kurierską i wartowniczą) przekaże młodym (12-14 lat) chłopcom. Efekty były zaskakujące - w wyniku powierzenia odpowiedzialności i obdarzenia zaufaniem chłopcy swoje zadania spełniali z zaangażowaniem i pomysłowością, często skuteczniej niż dotychczas regularne wojsko. Gdy zatem po powrocie do kraju B.-P. dowiedział się, że jego książką („Aids to scouting”) interesuje się organizacja młodzieżowa, zdecydował się dostosować jej treść do poziomu wiekowego chłopców 12-14 lat. Zorganizował w tym celu w 1907 r. eksperymentalny obóz na wyspie Brownsea. Tam powstały podstawowe zasady skautingu, które zostały ujęte w podręczniku „Scouting for Boys” (wyd. 1908). Książka ta zyskała olbrzymią popularność, w wyniku której w 1910 B.-P. porzucił służbę wojskową i zajął się skautingiem.
Oczywiście pomysły metody skautowej nie były czymś absolutnie nowym - B.P. przyznaje się do czerpania obficie z różnych kultur, doświadczeń wojskowych, praktyki pedagogicznej i wielu innych źródeł. Jednakże ujęte w jedną całość dały coś, co było na tyle nowatorskie, a przede wszystkim skuteczne, że jedna, niezbyt gruba książeczka stała się początkiem olbrzymiego, wielonarodowego ruchu.
Skauting szybko zyskuje formalne struktury - męski WOSM (World Organization of the Scout Movement) w 1920 oraz żeński WAGGGS (World Association of Girl Guides and Girl Scouts). Członkiem - założycielem obydwu organizacji był ZHP.
Twórcą harcerstwa w Polsce jest Andrzej Małkowski. Wśród wielu, którym wpadł do głowy przeszczepienia skautingu na nasz grunt, Małkowski był pierwszym, który zapoznał się ruchem skautowym tak dogłębnie (był m.in. autorem pierwszego tłumaczenia na polski podręcznika Baden-Powella, lata 1910-1911). O jego roli zadecydował również jego udział w trzech wpływowych organizacjach młodzieży - „Sokole” (towarzystwo krzewienia kultury fizycznej), „Zarzewiu” (przygotowującym młodzież do zbrojnej walki o niepodległość) i „Eleusis” (propagującej zasady abstynencji od alkoholu, tytoniu, kart oraz kobiet); warto przy tym zauważyć, że gdy Małkowski uczynił z tych organizacji bazę, z których wyrosło późniejsze harcerstwo, to i ideały tych organizacji odbiły się na kształcie harcerstwa. W końcu decydujący wpływ na rolę Małkowskiego miało jego zaangażowanie w skauting, oddanie się idei skautowej. Będąc organizatorem harcerstwa był jednocześnie wzorowym harcerzem, a swoją działalnością dał dowód jednej z podstawowych zasad skautingu - jeden zdecydowany i zaangażowany człowiek może zdziałać bardzo wiele.
Okres przedwojenny to kształtowanie się podczasowych zasad wyróżniajacych harcerstwo wśród rodziny skautowej. Powstaje Krzyż Harcerski (1912), Hymn Harcerski (1911), a także terminologia - harcerz, harcerstwo, zastęp, drużyna, etc. (1912). Podczas I Wojny Światowej drużyny harcerskie pełniły role łączników, zwiadowców, sanitariuszy, a także żołnierzy (Harcerski Pluton Zwiadu pod dowództwem Stefana „Grota” Roweckiego). Ich wkład nie był jednak szczególnie pamiętny - harcerstwo było niezorganizowane, było tak naprawdę wieloma oddzielnymi ruchami, opartymi na tej samej książce, lecz często bardzo różnie ją interpretującymi. Zaczęło się w trakcie wojny jednoczyć oraz usamodzielniać się - w 1916 spora część organizacji harcerskich zaboru rosyjskiego łączy się w ZHP, które w 1918 stanie się trzonem ogólnopolskiego związku harcerskiego.
W okresie międzywojennym ZHP starało się określić swoją tożsamość, wzbogacało się też o nowe pomysły metodyczne (m.in. w 1931 Aleksander Kamiński modyfikuje metodykę zuchową do obecnej postaci, Koło Instruktorów im. Mieczysława Bema stara się dotrzeć do środowisk robotniczych). Harcerstwo owych czasów nie było wolne od wpływów i walk politycznych (pierwszym przewodniczącym był gen. Józef Haller). Jednakże rozwija się dzięki zaangażowaniu instruktorów, którzy znajdują tu miejsce do wypróbowywania pomysłów metodycznych, z których najlepsze są przekazywane dalej w powstających wówczas szkołach instruktorskich. W latach 1938 i 1939 nad Polską zawisła groźba wojny, do której harcerstwo przygotowuje się organizując Pogotowia Wojenne Harcerzy (kursy przeciwpożarowe, służba sanitarna, łączność, obrona cywilna, strzelanie) i Harcerek (p-poż, obrona cywilna, służba sanitarna i społeczna).
Po wybuchu wojny harcerze biorą udział w obronie kraju, a następnie podjęta zostaje decyzja o kontynuowaniu działalności w podziemiu pod kryptonimem „Szarych Szeregów”. Działa też Pogotowie Harcerek pod nazwą „Związek Koniczyn”. Szare Szeregi starają się, pomimo okupacji, kontynuować działalność harcerską, a więc wspomagają naukę, pełnią służbę, starają się krzewić idee harcerskie. Szare Szeregi działają z myślą o trzech okresach - „dziś”, czyli okres okupacji, w którym działalność skupia się na dywersji i propagandzie, sabotażu, a także niekiedy akcjach zbrojnych; „jutro”, czyli okres walki zbrojnej z okupantem, do której przygotowywano się szkoląc pełnoletnich do walki, młodszych zaś do służby łącznościowej, sanitarnej i rekonesansu; oraz „pojutrze”, czyli okres odbudowy niepodległej Polski, w którym potrzebni będą zdolni, zaradni i wykształceni młodzi ludzie. Najbardziej znane są oczywiście akcje zbrojne Szarych Szeregów, m.in. „Akcja pod Arsenałem” - uwolnienie więźniów przewożonych przez gestapo, w tym hm. Janka „Rudego” Bytnara; uśmiercenie szefa warszawskiego SS i policji Franka Kutschery oraz akcja pod Celestynowem - odbicie transportu więźniów wysłanych do Oświęcimia. Polecam książkę Kamińskiego „Kamienie na szaniec”, która została wydana jeszcze w trakcie okupacji, opisuje zaś losy bohaterów Szarych Szeregów.
W trakcie Powstania Warszawskiego każda z grup wiekowych zaangażowana była inaczej. Zawiszacy (11-15 lat) tworzyli Pocztę Polową, przenosząc wiadomości pomiędzy różnymi częściami walczącej Warszawy - także informacje wojenne, ale przede wszystkim zwykłe listy, informujące najbliższych o tym że nadawca wciąż żyje i pytające o losy odbiorcy. Bojowe Szkoły (16-18) organizowały służbę sanitarną i pomoc społeczną - organizowały zdobywanie żywności i wody dla coraz częściej pozbawionych domów mieszkańców stolicy, zasilały także niekiedy oddziały Grup Szturmowych (18+). Grupy Szturmowe brały udział w bezpośredniej walce. Tu także zaangażowanie i wychowanie do radzenia sobie przynosiły dobre efekty - bataliony „Zośka” i „Parasol” stały się legendą Powstania, zaś kompania „Rudy” z batalionu „Zośka” zyskała miano najlepszej kompanii AK (jako jedyna zdołała się przebić górą przez niemieckie pozycje z upadającej Starówki na Śródmieście).
Wiem, że patos zawsze w takich opracowaniach źle wygląda. Pomyślcie jednak chwilę o tych ludziach, częstokroć młodszych od nas, którzy walczyli i ginęli za Ojczyznę. Straty w batalionach „Zośka” i „Parasol” wynosiły ok. 80%. Pomyślcie - ci ludzie walczyli na tych ulicach, które my znamy, ze znacznie przeważającymi siłami, bronili się w Warszawie przez 63 dni. Obyśmy nigdy nie musieli dawać takich dowodów odwagi i patriotyzmu.
Upragniona niepodległość okazała się być mniej świetlana, niż by się marzyło. Szare Szeregi rozwiązały się w 1945 roku, następują zaś próby reaktywowania ZHP, trafiające na sprzeciw władz. Mimo to harcerstwo włącza się w próby odbudowy kraju (HSP - harcerska służba Polsce). W 1948 r. narada komendantów chorągwi „zrywa z pozostałościami wychowania skautowego i harcerskiego, które są odbiciem ustroju kapitalistycznego” (co owocuje m.in. wyrzuceniem z WOSM i WAGGGS) zaś w 1950 ZHP zostaje rozwiązane i wcielone do Związku Młodzieży Polskiej. Taka sytuacja trwa przez okres stalinizmu. Po „odwilży”, w 1956, zaczynają się ruchy reformatorskie w ZHP, wracają instruktorzy szaroszeregowi (m.in. Aleksander Kamiński, Stanisław „Orsza” Broniewski, Stefan Mirowski), ZHP rozpoczyna aktywną działalność. Jednakże ta chwila niezależności zostaje szybko ukrócona, pod naciskiem władz wpływy szaroszeregowców i reformatorów zostaje ograniczona, większość z nich odchodzi w 1958. Tworzy się podporządkowana ideologicznie socjalizmowi organizacja, wypaczająca mocno ideę harcerską. Jednocześnie zostaje w niej wielu wartościowych instruktorów, którzy kontynuują swoją pracę. Powstają np. drużyny Nieprzetartego Szlaku (skupiające dzieci niepełnosprawne), przeprowadzane są akcje wspierające np. edukację w Bieszczadach, ochronę przeciwpożarową, etc. Nie udaje się uniknąć idiotyzmów, udaje się jednak niekiedy zrealizować wartościowe pomysły. Związek jako całość jednak gubi ideę harcerską, z olbrzymim hukiem obchodzone jest przyjmowanie milionowego, dwumilionowego i trzymilionowego członka (jeśli zrobi się drobną choćby statystykę, to widać, że dobrowolność harcerstwa musiała gdzieś po drodze zostać zagubiona). Kolejne lata przynoszą kolejne idiotyzmy, w szególności powstała w 1973 Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej - nowa forma pracy dla drużyn starszych. Sprowadzała się ona do werbalnej indoktrynacji i koncepcji „klasodrużyn” - cała klasa była uznawana jednocześnie za drużynę harcerską, zazwyczaj drużynowym był wychowawca.
W 1980 powstają Kręgi Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego, dążące do reformy ZHP w duchu Prawa i Przyrzeczenia sprzed wojny, uniezależnienia od obowiązującej ideologii i powrotu do metody harcerskiej. Samo jego powstanie jest dowodem na to, że gdzieś w ZHP, bynajmniej nie blisko władzy, przetrwało wielu instruktorów pielęgnujących (i zapewne również stosujących) prawdziwą metodę harcerską. Ogranizację KIHAM-u wspierali też instruktorzy, którzy odeszli ze związku w 1958. KIHAM został na pewien czas zalegalizowany, jednakże udało mu się osiągnąć jedynie kosmetyczne zmiany. W 1982, po stanie wojennym, zostaje rozwiązany pod presją władz.
Okazją do konsolidacji tego środowiska staje się pielgrzymka Jana Pawła II do Polski w 1983 - zostaje założony Ruch Harcerski Rzeczypospolitej, działający tajnie i pielęgnujący przedwojenne tradycje harcerskie. W 1988 Ruch się dzieli. Większość występuje z ZHP i w 1989 tworzy zrzeszający wiele niezależnych organizacji Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Część ponawia próby reformy ZHP od wewnątrz. Odnoszą stopniowe sukcesy, zewnętrzną tego oznaką jest zmiana numeracji zlotów tak, by uwzględniały również te przedwojenne (1989 rok). Dzielą się też autorytety harcerskie. „Orsza” jest członkiem-założycielem ZHR, walczy jednak wciąż o ponowne połączenie harcerstwa. Stefan Mirowski zostaje przewodniczącym reformującego się ZHP (1990 - 1996) i ma wielki wkład w następujące w nim zmiany.
ZHP ustanawia dwie roty Przyrzeczenia miast jednej mówiącej o służbie socjalistycznej Polsce (1990). Następują systematyczne zmiany, odnawiana jest metodyka harcerska, powstają programy starające się dopasować ją do nowej rzeczywistości. Jednocześnie trwają zabiegi o ponowne zjednoczenie harcerstwa oraz ponowne przyjęcie do WOSM i WAGGGS. Kończy się to dostosowaniem ZHP do wymogów organizacji międzynarodowych (m.in. zostaje tylko jedna rota Przyrzeczenia) (tak, w ZHP oficjalnie obowiązuje tylko jedna rota) i wstąpieniem w 1995. ZHR odrzuca propozycje zjednoczenia, pozostaje poza organizacjami międzynarodowymi, klerykalizuje się (w 1995 do wymagań na stopnie wprowadzony udział w praktykach religijnych). Przeciw skasowaniu drugiej roty przyrzeczenia prostestują niektóre środowiska harcerskie, m.in. hufiec Warszawa-Śródmieście występuje z ZHP i zakłada Stowarzyszenie Harcerskie. W 1996 umiera przewodniczący ZHP Stefan Mirowski. Pod koniec 2000 r. - były komendant Szarych Szeregów - „Orsza”.
Onufry
W 2000 odbywa się Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego Gniezno 2000. Rok 2003 przynosi zmiany w systemie grup wiekowych, nowy układ: zuchy (I-III Sz.P.), harcerze młodsi (IV-VI Sz.P.) i starsi (gimnazjum) i wędrownicy (liceum) odpowiada nowemu porządkowi szkół reformy edukacji. W 2005 przyjęty zostaje nowy regulamin mundurowy. 24 II 2007 rozwiązał sie Ruch Całym Życiem, tego samego dnia powstaje Oglnopolski Ruch Programowo-Metodyczny „Krąg Płaskiego Węzła”. 1 sierpnia 2007, w setną rocznicę powstania skautingu harcerze polscy i skauci z całego świata odnawiają przyżeczenie harcerskie (skautowe). Jubileuszowe Jamboree w Hylands Park w Wielkiej Brytanii zgromadziło 45 tysięcy uczestników z 140 krajów, w tym ponad 1000 z Polski.
Paweł Kaczorowski