To jest stara wersja strony!
====== Synteza Baroku ====== ===== Czas trwania epoki - periodyzacja epoki ===== ==== Europa ==== koniec XVI wieku - początek XVIII wieku ==== Polska ==== Wyróżniamy trzy okresy: * „prebarok” - lata 80. XVI w. - lata 20. XVII w. (ważne wydarzenia: 1597 - wyd. kazań Piotra Skargi, 1599 - wyd. Biblii Jakuba Wujka, 1601 - wyd. wierszy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, 1622 - pierwszy polski przekład poezji Mariniego) * „rozkwit” baroku - lata 30. XVII w. - 1696 (od 1648 panuje dynastia Wazów) * „schyłek” baroku - 1696 - 1763 („noc saska” - czasy Augusta II i Augusta III Sasa) ===== Geneza nazwy barok ===== Termin ten początkowo odnosił się do sztuki, H. Markiewicz interpretuje barok jako //kompleks cech ideowych, cech świata przedstawionego oraz cech gatunkowo-kompozycyjnych i językowych//. W 1908 r. Terminu „barok” użył Ignacy Chrzanowski, określając styl epoki (XVII w.). Słowo „barok” wywodzi się z hiszpańskiego „barneco”, oznaczającego perłę o niezwykłym, podobnym do kropli wody lub łzy kształcie. W XVII w. We Francji posługiwano się terminem „barocco” na określenie pięknych, niezgodnych z wzorcem klasycystycznym, przedmiotów. „Barokowy” nabrało znaczenia negatywnego, przeciwnego do „klasyczny”. Oceniano formę przedmiotów i dzieł, nie treść. ===== Wpływ kontrreformacji na kulturę epoki ===== Kontrreformacja jest to prąd powstały w kościele katolickim, w odpowiedzi na zagrożenie reformacją. Idee i metody kontrreformacji zostały określone na soborze trydenckim (1545-63), gdzie uchwalono listę ksiąg zakazanych, ograniczenie swobody przekonań, wprowadzono przymus wyznaniowy. W tym czasie powołano do życia zakon jezuitów (zał. przez Ignacego Lojolę w 1534) - wykształconych księży, mających walczyć z reformacją m.in. nauczając. Kontrreformacja oznacza kulturę od końca XVI w. aż do początku XVIII w., związaną z kościołem i walką z reformacją. Jest to pojęcie węższe niż „barok”, bo pomija sferę świecką kultury. Kontrreformacja chwaliła literaturę hagiograficzną i inną o tematyce religijnej, poprowadziła do cenzury i małowartościowej literatury dewocyjnej. W Polsce wpierw panowała wolność religijna (konfederacja warszawska, 1573), lecz Zygmunt III Waza otaczał się jezuitami, był przeciwko reformacji i zaburzył wolności w Polsce: w 1658 wygrano z kraju arian. Jezuici w Polsce wprowadzili cenzurę ksiąg, ale też stanowili trzon edukacji, zakładali kolegia. Znani jezuici: Piotr Skarga, Maciej Sarbiewski. ===== Wielonurtowość literatury baroku ===== ==== Nurt metafizyczny ==== Poezja metafizyczna ukształtowała się w polskim baroku na przełomie XVI i XVII w. Poddaje krytycznej ocenie światopogląd renesansowy, oparty na zasadzie ładu, zharmonizowania wartości ziemskich, nietrwałych z duchowymi, nieprzemijającymi. Docieka sensu istnienia, wyrażanie niepokój człowieka, ceni wartości duchowe, przywiązuje wagę do cnoty, ma charakter intelektualny. Dotyka spraw religii, podstawy egzystencji. Zauważa niepewność świata, jego ulotność, marność. Główny gatunek: sonet. **Mikołaj Sęp-Szarzyński** poeta przełomu renesansu i baroku, jego zbiór wierszy „Rytmy albo Wiersz polskie” został wydany po śmierci w 1601. Gatunki uprawiane: epigramat, epitafium, sonet, psalm, pieśń. W wierszach M. poszukuje miejsca człowieka w świecie, wypowiada się na temat roli Boga w życiu, a także na temat otaczającego do świata. Twórcę frapowało zjawisko przemijania, nietrwałości. Pisze o konflikcie między miłością ziemską i świętą (sonet V). „Humanizm heroiczny”: człowiek mimo pokus jest w stanie wygrać, zdobyć się na heroiczny bój. __Renesansowe cechy jego twórczości__: niechęć do scholastyki, odrzucenie religijności charyzmatycznej, pojmowanie Chrystusa jako Boga i Człowieka, w tym kontekście widzenie ludzkiej samotności. __Cechy barokowe__: nastrój niepokoju, dynamika świata, usytuowanie człowieka między sprzecznościami, posługiwanie się paradoksem, człowiek musi wybrać między dobrem a złem. __Środki artystyczne__: inwersja zdaniowa, ozdobne peryfrazy, środki retoryczne: apostrofy, zdania wykrzyknikowe, anafory, pytania retoryczne, antytezy, styl ozdobny (porównania, przymiotniki). **Sebastian Grabowiecki** - przedstawiciel „humanizmu kwietystycznego” (kwietyzm - XVII Francja, doktryna filozoficzno religijna, stworzona przez M. de Molinosa, podstawa życia to pasywność i modlitwa), wydał w 1590 „Setnik rymów duchownych”, gdzie zapytuje o sens istnienia ludzkiego, problem przemijania, nietrwałości życia. W przeciwieństwie do Sępa: los człowieka nie zależy od niego, lecz od Boga, szuka w poezji zachowania spokoju, unikania konfliktów. Za to też wierzy w skuteczność działań człowieka. Należy się jednak poddać losowi, zaufać Bogu. **Daniel Naborowski**. Poeta - uczony na dworze Radziwiłłów. Formalnie marinista, tematyka metafizyczna: pytania o świat, Boga, człowieka. Wg poety człowiek to istota marna, jest wpisany w naturę przez Boa, nie może uciec. Należy przyjąć stan rzeczy i się zasymilować. Można uciec w myśli wewnętrzne: „żyj tu na tym świecie, jakby cię nie było”. Należy zachować we wszystkim umiar. ==== Nurt dworski ==== Nurt magnaterii. Wszyscy twórcy dobrze wykształceni, żyjący na dworach, nie było to ich jedyne zajęcie (np. też polityka). Kultura nastawiająca się na wpływy z zachodu, proeuropejska. **Jan Andrzej Morsztyn**. Po studiach w Europie zajął się działalnością polityczną na dworze Lubomirskich i królewskim. Przywódca stronnictwa profrancuskiego. Czołowy polski marinista. Wydalony z Polski oskarżony o zdradę stanu, uciekł do Paryża. Kontynuuje nurt poezji zmysłowej (Marini), dokonał przekładu sielanki Tassa „Amintas”, przetłumaczył Corneilla „Cyda”, czerpał pomysły i inspiracje z antyku. __Cechy marinizmu__: wirtuozeria stylistyczna, nacisk na zmysłowość, sensualizm (wiedza o świecie opiera się na doświadczeniu zewnętrznym), celem poezji jest olśnienie odbiorcy, odejście od prostoty, naturalności na rzecz fikcji, wprowadzenie wulgaryzmów, dialektyzmów, archaizmów, makaronizmów, przypisywanie znaczenia formie wiersza, dysharmonia między treścią i formą. __Środki charakterystyczne__: hiperbola, anafora, gradacja, antyteza, koncept (patrz konceptyzm). Poeta miłości zmysłowej. W skrócie: wyszukane, „szlifowane diamenty”, wiesze, mające zadziwić i olśnić czytelnika, głównie o miłości zmysłowej, okolicznościowo-towarzyska i 5 wierszy religijnych. **Daniel Naborowski**, zaliczamy go formą też tutaj, mimo że tematyka jego wierszy była metafizyczna (patrz wyżej). Studiował w Orleanie, Bazylei, u Galileusza. Pełnił funkcję dyplomaty i tłumacza u Radziwiłłów. Irenista, kalwin, przyjął otwartą postawę wobec kultury europejskiej. Formy marinistyczne (wyszukane wiersze, gradacja, hiperbola, anafora, antyteza, koncept). Oprócz wierszy pisał też listy o charakterze panegirycznym. ==== Nurt ziemiański ==== Przeciwieństwo nurtu dworskiego, nurt średniej i ubogiej szlachty, hołdującej sarmatyzmowi (patrz dwa punkty niżej), a więc zamkniętej na wzory obce, ksenofobicznej. Twórcy mają przeciętne wykształcenie, przeważnie po kolegium jezuickim. Sarmaci pisali pamiętniki, ale też poematy, satyry, pieśni religijne, epigramaty, fraszki, zwykle o wątpliwych wartościach artystycznych. **Jan Chryzostom Pasek**. Skończył kolegium jezuickie. Przeciętny Sarmata, zadufany w sobie, ciemny, interesowny, skłonny do bójki, zagląda do kieliszka, ksenofobiczny, nieprzyjazny w stosunku do innowierców. Jego „Pamiętniki”, powstałe w latach 1690., to barwny opis życia Sarmaty. Część I (1656-1666) opisuje wojnę ze Szwedami, wyprawę do Danii, wojnę z Moskwą, rokosz Lubomirskiego. Część II (1667-1688) opisuje Paska gospodarza, ożenił się w 1667, osiadł, do końca życia hulał z kolegami. Opisuje zwyczaje polskiej szlachty, opiewając ją, tuszując wady. Pasek hodował ptaki, miał tresowaną wydrę. Pamiętniki: mają język barwny, ciekawe opisy scen batalistycznych, z rozmachem, narrator to bohater opowieści, humor, ironia, dosadne porównania, celne epitety. **Waldemar Potocki**. Samouk, miał nauczyciela domowego. Całkowicie inny niż Pasek: zatroskany szlachcic-Sarmata o los kraju. Wiódł życie ziemianina. Tworzył wiersze o tematyce patriotycznej, np. „Nierządem Polska stoi” czy „Pospolite ruszenie”. Krytykuje zbytek, uciechy szlachty, demobilizację szlachty, bezprawie w Polsce. Potocki: sławi stan szlachecki, toleruje innowierców, nade wszystko miłuje ojczyznę. Napisał, obok wierszy, poemat „Transakcja wojny chocimskiej”, przepełnionej patriotyzmem, pokazującej waleczną szlachtę i opiewającą patriotyzm i poświęcenie. ===== Współistnienie dwóch źródeł kultury - antyku i tradycji biblijnej ===== Antyk i Biblia to dwa korzenie Europejskiej kultury. Twórcy barokowi korzystali z obu źródeł inspiracji, tematów, problemów. Pisarzy metafizycznych pasjonowało zagadnienie miejsca Boga i człowieka w świecie, korzystali oni z teologii, Biblii, nauki kościoła, ale też filozofów greckich - próbowali dojść do prawdy. Dla marinistów wzorami były klasyczne formy literackie, kunsztowność, choć nawet i Morsztyn pisał wiersze religijne. Inspiracją były też psalmy, często parafrazowane. Psalmy pisał Wespazjan Kochowski. Motyw vanitas vannitatum pojawia się m.in. u Lubomirskiego. Mariniści, poeci dworscy, pisali poezję dla ludzi oczytanych, rozumiejących przenośnie i odwołania do symboli wywodzących się ze starożytności. Miłość wzorem Greków była inspiracją. O Marsie pisał Potocki w „Transakcji”. Nurt ziemiański odwoływał się płytko do tradycji biblijnej, tworząc płytką dewocyjną religijność. ===== Sarmatyzm - charakterystyka zjawiska ===== Jest to styl życia XVII-wiecznej polskiej średniej i drobnej szlachty. Polska szlachta u końca XVI w. szukała swego rodowodu, wysnuła teorię o pochodzeniu od plemienia Sarmatów, plemię zamieszkujące ziemie polskie ok. 300 lat p.n.e., uważanych za doskonałych, walecznych i mężnych rycerzy. Teorię o pochodzeniu tym wysnuli historycy renesansowi. Na zjawisko miały wpływ wypaczające się kolegia jezuicka, uczące nowe pokolenia Sarmatów. **Sarmata:** * hołduje tradycji, dawnym obyczajom, odnosi się z niechęcią do cudzoziemców, neguje obcą modę * strzeże przywilejów szlacheckich * uczestniczy w sejmikach i rokoszach * przestrzega rycerskich obyczajów * wiedzie życie ziemiańskie * popisuje się krasomówstwem * ma płytką, dewocyjną pobożność * uznaje siebie za wyższego od cudzoziemca, traktuje Polskę jako przedmurze Europy, mającą historyczną misję obrony wiary * pisze dużo, najczęściej marnie, ale wyróżnili się Potocki i Pasek. **Sarmatyzm to:** * ideologia stanowa (oparta na micie) uzasadniająca pozycję szlachty w społeczeństwie * nurt kulturowy **Pozytywne przejawy sarmatyzmu:** * Silny związek z tradycją – kult swojskości. Dzięki temu polska przetrwała zabory * Religijność i gotowość obrony wiary * Patriotyzm ===== Nowy - w stosunku do renesansu - wzorzec piękna: antynomie jako czynnik konstrukcyjny sztuki barokowej, jej funkcje - zadziwić, poruszyć odbiorcę ===== **Forma** ma za zadanie poruszyć odbiorcę, go zadziwić i olśnić kunsztownością. Kościoły, pałace barokowe są pełne przepychu, złota, srebra, mają po kilka ołtarzy. Przy tym malarstwo i muzyka (polifoniczność!) działa na zasadzie kontrastu. Koncepcje Mariniego i późniejsze idee barokowych twórców mówią, że w poezji najważniejsza jest forma, mająca olśnić odbiorcę - przez wirtuozerię języka, nagromadzenie środków stylistycznych (anafora, wyliczenie i nagromadzenie, hiperbola, pytanie retoryczne, antyteza, paradoks, pointa, paralelizm, oksymoron, przerzutnia, inwersja, elipsa, parenteza) oraz zaskoczyć - przez koncept (patrz następny punkt). ===== Konceptyzm ===== Koncept jest jedną z najważniejszych idei twórców baroku, szczególnie nurtu dworskiego. Polega na zaskakującym, nietypowym dla czytelnika pomyśle zaskakującym go, zadziwiającym i poruszającym. Dla przykładu: J.A Morsztyn „O swej pannie”: wszystko jest idealnie białe, marmur, mleko, łabędź, perła, śnieg, lilije, ale najbielsza jest cera panny (ma to znaczenie, bo ciemną karnację miały chłopki, białe były wielkie panny). „Do trupa”: porównuje siebie, nieszczęśliwego z powodu miłości, do trupa, zabitego i dochodzi do wniosku, że trup ma lepiej. ===== Poezja baroku wobec tradycji ===== Cholera wie co tu napisać. Uwaga! Tworze sam bez książek i mądrych rzeczy. Twórcy metafizyczni baroku krytycznie patrzyli na renesansową pogodną filozofię, światopogląd, widząc jego załamanie się. Tą tradycję odrzucają. Jednocześnie barko nie tworzy nowych gatunków, wykorzystuje stare, wykorzystuje też stare motywy, biblijne i antyczne. Poezja dworska zmienia trochę charakter literatury, stawiając jej za zadanie zaskoczyć czytelnika, zdziwić i olśnić - widzimy tu wyższość formy nad treścią. Ksenofobiczne zapędy ziemiaństwa powodowały odrzucenie tradycji obcej, ale przy tym przywiązanie się do tradycji rodzimej, odwołanie do Sarmatów itp. ===== Rozwój form lirycznych - sonet ===== Sonet jest utworem lirycznym o bardzo kunsztownej budowie i kompozycji - składa się z 14 wersów, 2x4+2x3. 11 lub 13 zgłoskowiec, przedział kompozycyjny: 2x4 opisowe, 2x3 refleksyjne. Początki sięgają XIII w., formę ukształtowali Dante i Petrarka. Tworzą się __odmiany__: włoska abba abba cdc dcd, francuska ... cc cdde, angielska abab bcbc cdcd ee. Do Polski sonety przyprowadzili Kochanowski i Sęp. Największe dzieła Sępa to cykl sonetów o ludzkim życiu, Bogu i człowieku, miejsca człowieka w świecie. W literaturze XVII następuje rozkwit, uprawia go J.A. Morsztyn (włoski), łącząc tematykę miłosną z refleksjami o śmierci, przemijaniu, życiu. Pojawia się bogactwo środków. W oświeceniu zanikł. **Barokowa koncepcja piękna**: piękne jest to, co szokuje, poraża, dysharmonia. Forma jest wirtuozerska, aby szokować odbiorcę. Stosowano środki takie jak paradoks. ===== Rozwój prozy pamiętnikarskiej i epistolarnej - styl gawędy szlacheckiej i retoryczność oracji ===== **Pamiętnik** to utwór literacki w którym autor pisze o przeszłych wydarzeniach na podstawie bezpośrednich lub pośrednich wspomnień z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie historii. Pamiętniki pojawiają się w Polsce na przełomie XV i XVI w., rozwój następuje w XVII w., spowodowany przeniknięciem renesansu do szlachty mniejszej i burzliwością wydarzeń w Polsce, które można było opisywać. Pamiętniki pisali hetman Żółkiewski (o wojnie 1612), Samuel Maskiewicz (Moskwa 1625-31), Jakub Sobieski (wojna chocimska), Pasek. Pamiętniki poruszały problemy życia codziennego, zajmuje się indywidualnym losem ludzkim, rozwijała technikę opowiadania. **Epistolografia** to sztuka pisania listów, obejmująca zasady pisania i komponowania listów, w tej formie żołnierze często pisali diariusze, listy mogly przybierać kunsztowne barokowe formy, przykładem są lity Sobieskiego do Marysieńki i z kampanii wojennych 1644-1683. ===== Nawiązanie do baroku w prozie i poezji współczesnej ===== Mimo negatywnych ocen, barok stał się stylem do którego chętnie się później odwoływano: * **Ignacy Krasicki** korzystał z dorobku eksperymentów formalnych Morsztyna, jego „Wstęp do bajek” jest oparty na koncepcie. Konceptyzm też widać w satyrze „Do króla”, ośmieszając polską szlachtę i wynosząc króla, lecz przeciwnie do Morsztyna, zachowuje równowagę między formą i treścią. * **Juliusz Słowacki** też dążył do maestrii, o jakiej marzyli mariniści. Arcydziełem jest „Beniowski”, gdzie poeta mówi „aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa”, a styl jest bogaty w środki i jest mistrzowski. Kreacja bohatera też jest barokowa - szlachcic XVII w. * **Sarmatyzm negatywnie** przedstawiali twórcy oświecenia, romantyzmu i pozytywizmu. Krasicki ukazywał ludzi ograniczonych, zacofanych, groźnych dla państwa. Niemcewicz wyśmiał Sarmatów w „Powrocie posła” („Ja co wcale nie czytam, lub przynajmniej mało wiem, że tak jest najlepiej, jak dawniej bywało”). * **Idealizacja** okresu była podejmowana w okresie rozbiorów, przez Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”, Sienkiewicza w „Trylogii”. * **Szymborska „Kobiety Rubensa”** zauważa różnicę między ideałami piękna Rubensa i współczesnymi, dochodząc do konkluzji, że nie zewnętrze jest ważne. * **Turpiści** w tym Grochowiak stosowali koncept i kontrast aby zaskoczyć czytelnika. Odwołują się do malarstwa i rzeźby barokowej. * **Jerzy Harasymowicz** porównuje scenerię miłosnych uniesień z barokową architekturą. ===== Barok i renesans – filozofia egzystencji w sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego ===== **Renesans:** * poeta żyjący w renesansie * przejaw prekursorstwa baroku ujawniony poprzez kryzys renesansu * rozlicza się z filozofią renesansu – filozofią „złotego środka” i możliwości zaznania szczęścia na ziemi **Barok:** * liryka metafizyczna (człowiek, sens istnienia) * forma klasyczna – sonet -> kunsztowność * odrzucenie filozofii renesansu * świadomy wybór postaw, głęboka wiara, konieczność nadania życiu sensu. * Na ziemi nie można osiągnąć szczęścia, bo dualizm duszy i ciała (wpływ augustynizmu); Niemożność spełnienia potrzeb duszy i ciała. * Podmiot nie rezygnuje z działanie, choć wie, że przyniesie ono rezultatu za życia – walka z szatanem, światem i ciałem – istotą działania jest walka ze złem; * „miłość jest własny bieg życia naszego” – drogą do idealnej miłości jest miłość ziemska. Miłość na daje śmierć życiu i po śmiecie. Bez ciała nie da się zrealizować idei miłości, * Podmiot zawsze będzie rozdarty, czy dobrze czyni, realizując idee poprzez sprawy ziemskie. Wierzy, że Bóg mu pomoże, ale za życia nie wie – ma ograniczoną świadomość. * Rozważania o szczęściu w literaturze staropolskiej – czy w ogóle jest możliwość zaznania szczęśnie na ziemi – Nie, bo to jest pojęcie nie z tego świata. Dąży do ideału, choć wie, że za życia go nie spełni. Miłość do Boga i natury to droga do szczęścia wiecznego. * **Heroiczny humanista** – bo próbuje sprostać ogromnemu wyzwaniu. * Motyw walki i motyw pokory * rozmowa z Bogiem (apostrofa do Stwórcy) * Życie ludzkie to nie syzyfowe prace – rezultat będzie po śmieci. Życie nie jest tragiczne, bo nie jest bezowocne. * Podmiot liryczny Sępa to bohater wierzący.
