To jest stara wersja strony!
====== Synteza oświecenia ====== ===== Geneza nazwy: oświecenie ===== Po raz pierwszy użyto tej nazwy w Niemczech. Sugerowano w ten sposób, że po wieku ciemnoty i zacofania nowa myśl wnosi światło rozpędzające noc baroku. Mówiono tez o tej epoce wiek rozumu lub wiek filozofów. Jej ideologię zamyka się czasem w krótkim zdaniu: Powrót myśli do świata rzeczy. niem. //Aufklärung// ‘oświecenie’ oraz fr. //le siecle des lumieres// ‘wiek oświecenia’. ===== Uwarunkowania polityczne i społeczne oświecenia w Europie oraz w Polsce ===== ==== Europa ==== * absolutyzm we Francji (Ludwikowie: XIV (król-Słońce), XV, XVI => wystawne życie dworu i bieda ludzi => rewolucja => dyrektoriat => Napoleon) * Rosja staje się mocarstwem * Anglia - rewolucja przemysłowa i kolonie * 1775-1783 wojna o niepodległość USA * 1740-1788 Fryderyk drugi królem Prus * koniec Kongresu Wiedeńskiego 1815 ==== Polska ==== * 1696 – Śmierć Sobieskiego koniec baroku i początki oświecenia czasy Saskie * 1764 – elekcja Stasia * 1772 – I rozbiór * 1788 – 1792 – Sejm Wielki * 1791 – Konstytucja 3-go Maja * 1792 – Targowica * 1793 – II rozbiór * 1794 – powstanie kościuszkowskie * 1795 – III rozbiór * 1797 – legiony polskie we Włoszech * 1807 – Księstwo Warszawskie * 1812 – wojna Napoleon vs Rosja * 1815 – Królestwo Polskie * 1822 – //Ballady i romanse// – początek romantyzmu, a koniec oświecenia. ===== Periodyzacja ===== ==== Europa ==== Od połowy XVII wieku, rozkwit w czasie Rewolucji Francuskiej (1789 r.), schyłek – koniec XVIII wieku. ==== Polska ==== * okres wstępny – panowanie Augusta III Sasa; od lat 40-tych XVIII w. do 1764 r. * okres rozkwitu – tzw. czasy stanisławowskie; 1764 – 1795 r. * schyłek – tzw. czasy postanisławowskie – pierwsze trzydziestolecie po ostatnim rozbiorze i abdykacji króla. ===== Podłoże filozoficzne nurt myślowe i światopoglądowe ===== ==== Racjonalizm ==== * system oparty na rozumie, przeciwstawny systemom opartym na objawieniu lub uczuciu. * kierowanie się rozumem bo jest to najpotężniejsza siła w drodze poznania, * cecha ta odróżnia ludzi od zwierząt, * zakłada możliwość poddania analizie wszystkich prawd wiary, * racjonalista, który tworzy, odzwierciedla model istniejący w jego rozumie. ==== Empiryzm ==== * teoria F. Bacona. Rozwinięta przez Locke’a i Hume’a. * wiara, że tylko doświadczenie (empiria) pozwala zbadać świat, * przeciwstawne racjonalizmowi, * wiąże się z nim pojęcie Locke’a tabula rasa, zakładające, że dopiero pod wpływem doświadczeń i edukacji umysł ludzki zyskuje wiedzę. ==== Sensualizm ==== Odmiana empiryzmu, uznanie ludzkich zmysłów(np. wzrok, smak) za najlepsze „narzędzia” do poznania świata. ==== Krytycyzm ==== Poddaje analizie i krytyce ustalone już teorie na temat zjawisk, instytucji, poglądów. ==== Humanitaryzm ==== Uznaje, że człowiek jest wolny, ma prawo do szczęścia i własnych poglądów. ==== Deizm ==== Bóg stworzył świat i puścił całą machinę w ruch, ale potem przestał ingerować w jej losy, odrzuca objawienie i kultowe formy wyznaniowe – uznawał tylko istnienie Boga i nakazy moralne płynące z religii. ==== Ateizm ==== Odrzuca istnienie Boga, pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha. Mówi, że: * religia pozostaje w sprzeczności z rozumem, * nie pozwala człowiekowi być szczęśliwym, * ułatwia tyranię polityczną. ==== Utylitaryzm ==== Kierunek etyki, według którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być „największe szczęście jak największej liczb ludzi”. Doktrynę tę rozwinął John Stuart Mill. Użyteczne (i pożyteczne) jest to, co może dostarczyć szczęścia. Funkcje utylitarne literatury to na przykład szerzenie idei równości demokratyzmu szerzenie nowinek naukowych ułatwiających życie człowieka. Zadania literatury z tego wynikające: //uczyć, wzruszać i bawić//. ===== Rozwój nauki i oświaty. Różne teorie wychowawcze ===== Oświeceni mieli świadomość, że przyszłość państwa zależy od wychowania młodych pokoleń. * Stanisław Konarski zakłada Szkołę Rycerską (Collegium Nobilium) * 1773 – Zostaje powołana **Komisja Edukacji Narodowej** (pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa) * Układanie treści programowych * 1775 – powstaje **Towarzystwo Ksiąg Elementarnych**. * Onufry Kopczyński napisał pierwszy polski podręcznik gramatyki * Przejmowanie majątków na cele oświatowe po kasacji zakonu Jezuitów * W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy na rzecz polskiego * Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej. * Nauczano m.in. rolnictwa i ogrodnictwa (przedmioty praktyczne) oraz fizyki i chemii. Był też WF nazywany ćwiczeniami cielesnymi. * Komisja przeprowadziła reformę w obu wyższych szkołach: w Akademii Krakowskiej (Hugo Kołłątaj reformować) i Wileńskiej (Marcin Poczobut-Odlaniecki). * Została rozwinięta sieć szkół ludowych – kształcących dzieci chłopów i mieszczan * Do szkół zostały dopuszczone dziewczęta (co za pech:-)) * Toczono walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie. Układano podręczniki wymowy oraz wydawano dzieła polskich pisarzy – np. Jana Kochanowskiego. ===== Trzy prądy artystyczne: Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Ich udział w tworzeniu dorobku literackiego epoki ===== ==== Klasycyzm ==== * brał się z przekonania, że literatura ma odkrywać ład i harmonię świata, wszystko, co prawdziwe jest jasne i proste, * początki w Anglii i Francji: D. Defoe (//Przypadki Robinsona Cruzoe// 1719), J. Swift (//Podróże Guliwera// 1726), oraz Wolter Diderot i Rousseau, poeta A. Pope, * rozkwit – Niemcy, zapowiedź romantyzmu – J. W. Goethe, F. Schiller (dążą do formy klasycznej), * w Polsce: wokół króla Stasia, * kładł nacisk na zagadnienia społeczne, * wyznaczył poezji cele utylitarne (użytkowe); stawiał przed nią zadania dydaktyczno moralizatorskie, wynikające z przekonania o ogromnej roli słowa jako sposobu oddziaływania na społeczeństwo, * literaturę wiązał z polityką i wymagał zaangażowania w życie społeczne, zadanie: uczy, wzruszać, bawić, * wracał do antyku i renesansu – wzorów klasycznych, * walczył o jasność, prostotę, naturalność języka i stylu, * gatunki: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia, powieść nowożytna, esej, felieton, * przedstawiciele: twórcy poetyk francuskich (N. Boileau, C. Batleux, J. F. Marmontel), bajkopisarze (J. De La Fontaine, I. Krasicki), komediopisarze (Molier, Zabłocki, Corneille). ==== Sentymentalizm ==== * wiek XVII – napięcia i sprzeczności, * empiryzm * świat, jak się okazuje nie jest uniwersalnym porządkiem i harmonią, ale są różne indywidualne światy pełne napięć, * cywilizacja wprowadziła w społeczeństwo sztuczne i krzywdzące podziały, * pochwała czułości i prostoty, analiza psychologiczna postaci, * literaturę traktował jako sposób poznawania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych więzi międzyludzkich, * nazwa prądu przyjęła się dzięki tytułowi powieści angielskiego pisarza Lawrence’a Sterne’a Podróż sentymentalna, * ideologiem był J. J. Rousseau, * kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, * analizował sytuację społeczną krytykując poszczególne podziały stanowe, sztucznie tworzone bariery, * gatunki literackie: powieść sentymentalna, sielanka, * przedstawiciele: J. J. Rousseau, F. Karpiński. ==== Rokoko ==== * geneza: dwór Ludwika XV, * cel: rozrywka, * elegancja, wytworność i subtelność, * piękno podstawową wartością, * piękno daje przyjemność w obcowaniu z wytworami sztuki, * czasami libertynizm: słynni libertyni: Casanova, de Sade * głównie charakter użytkowy, * gatunki: komedie, opery, drobne wiersze, * przedstawiciele: F. D. Kniaźnin, młody J. U. Niemcewicz. ===== Specyfika oświecenia polskiego ===== Polskie oświecenie zaczyna się w latach 40. XVIII w., a więc jeszcze w czasach saskich. Grunt pod przyjęcie nowych idei przygotowali Czartoryscy. Dążyli oni do modernizacji państwa, zakładali instytucje kulturalne i naukowe. Osiągnięciem wczesnego oświecenia w Polsce była reforma szkolnictwa Stanisława Konarskiego. Rozkwit oświecenia polskiego wiąże się z osobą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Sprowadzał na dwór artystów, był mecenasem kultury. Chciał być monarchą – mędrcem. Wokół władcy i wspierającej go rodziny Czartoryskich skupiła się grupa działaczy i pisarzy zmierzających do przebudowy państwa. Dalszy rozwój szkolnictwa. W Polsce działają dwa ośrodki kultury polskiego oświecenia – warszawski związany z osobą króla (klasycyzm) i puławski (księcia Adama Czartoryskiego) – sentymentalizm i rokoko. ===== Związek polskiej literatury tego okresu z walką o reformy obyczajowe, polityczne i społeczne ===== Adam Naruszewicz był redaktorem „czasopisma moralnego”, czyli „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”(1770-1777). Satyry: * „Wiek zepsuty” – krytyka **fałszywej moralności** (w szczególności **człowieka tylko zewnętrznie pobożnego** oraz fircyka (kawalera modnego). * „Chudy literat” – krytyka zacofania umysłowego szlachty nie czytającej książek, nie ceniącej ludzi śmiałych, uczonych, mających coś ważnego do przekazania (literatów). Ignacy Krasicki pisał satyry, m.in. dla „Monitora” (1765-67), pisma o charakterze społeczno-politycznym, stawiającego sobie za cel ukształtowanie światłych obywateli. W satyrach pisarz ośmieszał zachowania, które doprowadziły do degradacji moralnej szlachty. * „Żona modna” – piętnowanie gonitwy za cudzoziemszczyzną, odrzucanie kultury rodzimej, gonienie za bogactwem oraz zawieranie małżeństw bez miłości. * „Pijaństwo” – piętnowanie pijaństwa szlachty i megalomanii. * „Do króla” – atak na sarmatyzm, przywileje szlacheckie, niechęć do nauk, sztuki i artystów. * Bajki – czego on tu nie krytykował... * „Monachomachia” – krytyka lenistwa, pijaństwa, obłudy w zakonach. Hugo Kołłątaj: * „Do Prześwietnej Deputacji...” - Przeciwko niewoli chłopów Stanisław Leszczyński: * „Głos wolny...” – przeciwko zrywaniu sejmów (pośrednio liberum veto) oraz przeciwko niewoli chłopów. Stanisław Konarski: * „O skutecznym rad sposobie” – przeciwko liberum veto. (przykład Anglii). Chciał zastąpić je głosowaniem większościowym. Stanisław Staszic: * „Przestrogi dla polski” * Refleksje o ustroju idealnym, opartym na prawie natury * obrona chłopów * oskarżenie magnaterii o wszystkie problemy Rzeczypospolitej. Julian Ursyn Niemcewicz w „Powrocie posła”: * Walka o reformy (zniesienie wolnej elekcji): * Krytyka cudzoziemszczyzny (Starościna) * Krytyka środowiska konserwatywnego (Starosta) * Krytyka liberum veto – „źrenicy wolności szlacheckiej” * Krytyka małżeństw dla pieniędzy, niezależnych od miłości * Pochwała szlachcica oświeconego (Walery, Podstoli) ==== Realizacja hasła „uczyć bawiąc” ==== O dydaktycznej zasadzie klasycyzmu dowiadujemy się z //Monachomachii//: //I śmiech niekiedy może być nauką, / Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa, I żart dowcipną przyprawiony sztuką / Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa//. Sam wybór gatunków (bajki, satyry, poematy heroikomiczne) świadczą o realizacji. Bajki: * ośmieszają wady ludzkie, * mówią prawdę o stosunkach społecznych, * mają zarówno element dowcipu, jak i moralizatorski. Satyry - z założenia ośmieszające. Poemat heroikomiczny – galeria komicznych postaci. Jan Śniadecki: „ [ludzie] w swoich zastarzałych uprzedzeniach i nałogach nie tak lękają się i przekonania, jak szyderstwa i wstydu, gdzie dowcip może więcej niż rozum”. ==== Rozwój publicystyki oświeceniowej (lata 30 i 40 oraz okres Sejmu Czteroletniego) ==== === Czasopisma === **Monitor** * wyrażał poglądy stronnictwa króla Stanisława Augusta, * 1765 – 1785, * nieznane w Polsce formy pisarskie jak: esej, felieton, artykuł, reportaż, list do redakcji, powiastka moralna lub filozoficzna, * oparty na wzorze angielskiego Spectator, * Ignacy Krasicki, Franciszek Bohomolec, Franciszek Zabłocki, * Propagował racjonalną filozofię, tolerancyjną i otwartą postawę, naturalną nie pozbawioną religijnych motywacji postawę, * Ostre ataki na tradycję sarmacką. **Zabawy Przyjemne i Pożyteczne** * 1770 – 1777, * czasopismo literackie związane z dworem królewskim, * utwory oparte przede wszystkim na wzorze literatury antycznej i oświeceniowej poezji europejskiej, * bajki, ody, satyry, sielanki i inne o treściach dydaktyczno rozrywkowych, * klasycyzm, * „uczyć i bawić” === Nowe formy === **Esej** - szkic naukowy, filozoficzny, publicystyczny, cechuje go dbałość autora o oryginalny, artystyczny styl, efektowne skojarzenia pomysłów, dopuszczalne elementy narracyjne (twórcy: Konarski, Staszic, Śniadeccy). **Felieton ** - gatunek publicystyczny, często stała pozycja w gazetach, posługuje się często literackimi środkami ekspresji, wprowadza fikcję literacką, podejmuje tematykę aktualną (co różni go od eseju) (ukazywały się na łamach //Monitora//). ==== Społeczne funkcje literatury – jej tendencje dydaktyczne i satyryczne. Rola ironii i komizmu. Wzorce i antywzorce ==== Literatura oświeceniowa miała uczyć bawiąc i to właśnie dlatego pojawia się dydaktyka w momencie naszego śmiechu. Ironia i komizm stały się podstawowa bronią w wyszydzaniu i kompromitowaniu w oczach ludzkich starych i głupich praw, instytucji itd. oraz nowych wypaczeń budowanego świata. Bardzo skuteczną bronią okazuje się tu włożenie tych idei w usta bohaterów ograniczonych, do których odbiorca nie chciałby się upodabniać oraz przeciwstawienie im pozytywnych bohaterów propagujących nowe myśli oświeceniowe. Przykład powrót posła. **Fircyk** - Młodzian starający się podążać za modą hulaka, zdobywca niewieścich serc, o wątpliwych walorach intelektualnych, ale grający światowca, przeważnie spłukany (przegrał wszystko w karty) poluje na posagi. **Modna dama** - Kobieta nosząca się z francuska w nieustannej pogoni za modą i obyczajami zachodnimi bez względu na koszta rozczytująca się w romansach pragnie być uważaną za światową ale mieszanie języka francuskiego z polskim nikomu nie przynosi chwały. Np. Żona modna **Sarmata starej daty** - Typowy zacofaniec wyrosły z baroku niedouczony i nie rozumiejący zmieniającego się świata zwolennik liberum veto, pieniactwa i rąbanki. **Sarmata oświecony** - Szlachcic rozumiejący trudną sytuację RP, patriota wcielający w życie ideały oświecenia ale nie podążający ślepo za modą akceptuje stare obyczaje. ==== Popularność takich gatunków jak: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia. Charakterystyka tych gatunków ==== === Bajka === Krótki utwór epicki w formie przypowieści, pisany wierszem lub proza, zawierający naukę moralną, podaną na początku, końcu, lub wynikającą z jego toku fabularnego. W bajkach bohaterami mogą być ludzie, zwierzęta a nawet rośliny. Forma znana już w starożytności (Istnieje bardziej popularna bajka zwierzęca stworzona przez Ezopa(IV w. p.n.e.)), szeroko rozpowszechniona w kulturze ludowej, przetworzona literacko w ciągu wieków. Wyróżnia się bajki w formie rozbudowanej, narracyjnej oraz zwartej i zwięzłej, epigramatycznej. W oświeceniu bajki pisali niemal wszyscy twórcy oświecenia: Ignacy Kracicki, Stanisław Trembecki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewisz. W okresie Sejmu Wielkiego istotną rolę odegrała bajka polityczna. Z tradycji oświeceniowych wyrosły bajki Aleksandra Fredry, A. Mickiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego. === Satyra === Łac. satira od satura 'półmisek pełen różnych owoców; mieszanina'), utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu. Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska. Posługuje się często takimi gatunkami, jak: komedia, poemat satyryczny, bajka, epigramat, fraszka, felieton, monolog estradowy, szopka oraz parodia, trawestacja, pastisz, persyflaż. Tendencje satyryczne pojawiły się w literaturze starogreckiej. Satyra ukształtowała się ostatecznie w literaturze starożytnego Rzymu w postaci pisanych heksametrem pouczających gawęd bądź napastliwych monologów, dialogów i in. form narracyjnych. Do XVIII w. była odrębnym gatunkiem literackim. === Pamflet === Utwór publicystyczny lub literacki, nierzadko anonimowy, zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji. Posługuje się ekspresywną retoryką, przejaskrawieniami w sformułowaniach, elementami satyrycznymi. === Paszkwil === Utwór satyryczny, często anonimowy lub opublikowany pod pseudonimem, polemicznie i napastliwie atakujący konkretne osoby bądź instytucje, wymienione z nazwiska lub z nazwy.Paszkwil ma zwykle charakter insynuacyjny, złośliwie ośmieszający, zmierzający do skompromitowania atakowanego. Jest jednym z czynników m.in. satyry politycznej. Nazwa wywodzi się wg tradycji od nazwiska rzymskiego szewca Pasquino (XVI w.) - naprzeciwko jego domu stał ponoć antyczny słup, gdzie umieszczano napisy zniesławiające obywateli. === Poemat heroikomiczny === Epicka parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Początki gatunku sięgają V w. p.n.e., kiedy powstała „Batrachomachia, czyli Wojna żab z myszami”. Rozkwit gatunku nastąpił w XVI-XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeis), T. K. Węgierski (Organy) i J. Jasiński (Sprzeczki). === Komedia === Jeden z głównych gatunków dramatu. Co to jest każdy wie. Wyróżniamy na przykład: * K. Sytuacyjna i intrygi( zaskakujące zbiegi okoliczności i wydarzenia w które są wplątani bohaterowie) * K. charakterów ( Głębszy rys psychologiczny postaci mniej wartka akcja śmiejemy się z bohaterów a nie wydarzeń np. „Świętoszek” Moliera). === Oda i hymn === W przeciwieństwie do satyry eksponowała pozytywne cechy., Pisali: Naruszewicz, Trembecki, Zabłocki. Znany jest „Hymn do miłości ojczyzny” stanowiący część „Myszeis” i ogłoszony bezimiennie w 1774 w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Wywodzi się z jej tradycji „Oda do młodości” Mickiewicza. ==== Powstanie pierwszej polskiej nowożytnej powieści – „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” ==== Przyczyny powstania gatunku: - rozwój form narracyjnych typu: pamiętnik, list, rękopis - rozwój prozy moralistycznej (bajki i satyry) - powstanie czasopism („Monitora” oraz „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”), a co za tym idzie, ukształtowanie się małych form epickich, np. portretu, opowiadania, szkicu chronologicznego. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” napisał Ignacy Krasicki w 1776 roku. Jej celem było pobudzić odbiorcę do refleksji nad właściwych wychowaniem młodzieży. Utwór ma formę pamiętnika. Poznajemy szlachcica wychowywanego w zacofanym dworku szlacheckim, salonowe przygody Mikołaja w Warszawie, praktyki z życia obwatelskiego w Lublinie, modny wojaż do Paryża i ucieczkę przed wierzycielami. Potem Doświadczyński dostaje się na wyspę Nipu, gdzie pobiera nauki od mędrca Xaoo (poglądy Emila Rousseau (potępienie cywilizacji i uznanie powszechnej wspólnoty i równości)). Mikołaj wraca do kraju i chce propagować poznane idee ale napotyka na opór więc osiada u siebie i tam próbuje budować Utopie. Powieść jest napisana barwnie i wykłada filozofie jednocześnie bawiąc. ==== Rola teatru oświeceniowego ==== - W dobie baroku nastąpił zanik teatru polskiego, gdyż nie sprzyjał mu układ społeczny. - W oświeceniu: - 1741 – powstaje teatr przy Collegium Nobilium (pijarska szkoła Konarskiego, obecnie gmach Wyższej Szkoły Teatralnej) i wystawiane są tam dzieła francuskie: komedie(Molier, Dancorut, Regnard) i tragedie (Corneille’a, Woltera, Racine’a) - Szkoły jezuickie powołują do życia teatry, w których wystawiane są komedie (głównie Bohomolca w latach 1753-1764, który ganił cudzoziemszczyznę, zwalczał nowatorskie poglądy). - U króla Augusta II i III występują zespoły francuskie. August III w 1748 wybudował Operę w Ogrodzie Saskim (500 widzów, 2-3 przedstawień, darmowe bilety). Później ją rozebrano. W 1774 powstał Teatr Narodowy (jako instytucja). Zaczynają pisać: - Józef Wybicki („Szlachcic mieszczaninem”) - Wojciech Bogusławski (80 sztuk i oper, „Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale”, „Henryk IV na łowach”). Dyrektor teatru od 1790. „Krakowiacy i górale” weszła na scenę po obaleniu konstytucji III Maja i swoim narodowych charakterem wzbudził entuzjazm widzów. - Franciszek Zabłocki – „Fircyk w zalotach”, „Zabobonnik” - Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót Posła” (1791) (patrz niżej). Teatr Narodowy przez 30 lat przybliżał Polakom utwory wybitnych autorów (zwłaszcza francuskich), dał też możliwość rozwoju polskiego teatru. Wpoił społeczeństwu zamiłowanie do teatru, kształtował opinię publiczną i przyczynił się do rozwoju życia kulturalnego. === Powrót posła === * **gatunek**: Komedia polityczna (inaczej satyryczna) – odmiana komedii w której akcent pada na ośmieszającą charakterystykę zjawisk społecznych i może być formą krytyki stronnictw politycznych i form rządzenia. Ośmiesza instytucje, mody, zepsute obyczaje. * **geneza**: J.U. Niemcewicz był posłem i opowiadał się po stronie reform politycznych jako członek stronnictwa patriotycznego. „Powrót posła” napisał w 1 790 r w atmosferze sporu reformatorów z obozem staroszlacheckim w kwestii likwidacji wolnej elekcji. Komedie wystawił w styczniu 1791. Cel utworu określił następująco: ”Wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych.” * **budowa utworu**: Dwa wątki: polityczny (przedstawia dwa obozy polityczne) i miłosny (po perypetiach zakończony zaręczynami). * **Problematyka polityczna**: * Reformatorzy: -potępiają prywatę, zrywanie sejmów, mają na względzie dobro wszystkich obywateli. * Podkomorzy - oświecony Sarmata, patriota i wychowuje synów w duchu patriotycznym * Walery – syn Podkomorzego, poseł na Sejm Wielki. // Pamiętać, żeś Polakiem, żeś obywatelem, żeś najpierwsze twe winien Ojczyźnie zasługi// * Podkomorzyna – wzorowa matka i żona. Dzieli przekonania męża i syna. * Konserwatyści: - zacofani, przykład światopoglądu konserwatywnego, prowadzącego do upadku państwa. Gonią za zyskiem i wygodami. * Starosta Gadulski – jest ograniczony, przeciwny ustawom Sejmu Wielkiego, gdyż boi się ukrócenia wolności. Chełpi się brakiem wiedzy i swoje poglądy opiera na egoistycznych doświadczeniach. Jest interesowny – ożenił się dla majątku i tak chce postąpić ze swoją córką. * Starościna – typowa „żona modna”. Hołduje cudzoziemszczyźnie. Pusta. ==== Rozwój polskiej kultury i literatury po 1795 roku ==== * Nazywany oświeceniem postanisławowskim. * Rozwija się twórczość klasyczna * Literatura legionowa (patrz 15). * 1797 „Pieśń legionów polskich we Włoszech” J.Wybickiego * Poezja w kołach konspitacyjnych – filomaci, filareci -> Mickiewicz * 1805 – „Pamiętnik znaleziony w Saragossie” Potockiego * 1806 – „Sofiówka” Stanisława Trembeckiego ==== Motywy jakobińskie, rewolucyjne. Początek literatury emigracyjnej (poezja legionowa) ==== **ważne hasło:** „wolność, równość, braterstwo” – ideały wyrosłe z Wielkiej Rewolucji Francuskiej, będące zaczynem walki z przesądami, torujące drogę tolerancji religijnej. **Poezja legionowa**, utrwalona w tradycji historyczno-literackiej nazwa oznaczająca poezję okolicznościową towarzyszącą działaniu od 16 XI 1794 utworzonej legii polsko-włoskiej, również twórczość żołnierską tych formacji; także nazwa symboliczna, umowna, określająca całokształt twórczości poetyckiej związanej sytuacyjnie lub tematycznie z walkami różnych polskich formacji wojskowych w latach 1794–1813 (tzw. poezja legionowa). **Mazurek Dąbrowskiego** - Józef Wybicki ułożył w 1797r tekst pt.: „Pieśń legionów polskich we Włoszech”. Ukazuje zmiany państwa. Pieśń ta stała się manifestem idei niepodległościowych. W roku 1927 została uznana za hymn państwowy. **"Wiersz legionów polskich"** Cypriana Godebskiego Stosunek Godebskiego do legionów jest krytyczny. Jest w nim dużo goryczy i żalu. Rozżala się nad ludźmi, którzy polegli za ojczyznę. Wierzy że ich zasługi zostaną w przyszłości docenione i przetrwają wieki. ==== Tradycje oświeceniowe w myśli społeczno-politycznej, w literackich gatunkach „mowy wysokiej (np. oda), w prozie i poezji współczesnej (szczególnie – Miłosza)" ==== **Poezja legionowa** - Polacy odzyskując niepodległość w Legionach marszałka Piłsudskiego kontynuowali nurt poezji legionowej. Najbardziej znane wiersze to wiersze E. Słońskiego zebrane w tomie „Ta co nie zginęła” (1915), melodyjnie proste, nawiązujące do tradycji piosenki żołnierskiej.
