Synteza średniowiecza

Nazwę wprowadzili twórcy renesansu („wieki średnie” - media tempora) na określenie epoki poprzedniej. Uznawano ją za okres przestoju, przejścia między antykiem a renesansem (odcień lekceważący - zarzucano wypaczenie i zatracenie kultury antyku, ciemnotę i zacofanie).

Za początek średniowiecza uznaje się datę upadku Cesarstwa Zachodniego (476). Koniec to jedno z trzech wydarzeń:

• zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453)
• wynalezienie druku (1450)
• odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492).

Ważniejsze wydarzenia na świecie:

• powstanie Państwa Kościelnego (755)
• koronacja Karola Wielkiego na cesarza (800)
• schizma wschodnia (1054)
• koronacja Wilhelma Zdobywcę na króla Anglii (1066)
• pierwsza krucjata (1096)
• początek wojny stuletniej (Francja kontra Anglia i Joanna d’Arc)(1337)
• epidemia czarnej śmierci (1347)

W Polsce datuje się średniowiecze na wieki X-XV.

Wydarzenia:

• chrzest Polski (966)
• koronacja Bolesława Chrobrego (1025)
• testament Krzywoustego (1138)
• sprowadzenie Krzyżaków (1226)
• koronacja Łokietka (1320)
• założenie Akademii Krakowskiej (1364)
• bitwa pod Grunwaldem (1410)
• przybycie Bony Sforza do Krakowa (1518).

Na zachodzie, po upadku Cesarstwa Rzymskiego, prym zaczął wodzić kościół i Państwo Kościelne. Ogromne znaczenie kościoła w tamtym czasie i władza papieża powodowała walkę państw europejskich o panowanie nad kościołem w państwie i w ogólności, jak i walkę kandydatów na papieży (zdarzało się, że było na raz kilku papieży, walczących między sobą, jeden był np. we Włoszech, drugi we Francji). Koronacja Karola Wielkiego na cesarza spowodowała powstanie stanowiska cesarza - drugiej osoby w Europie po papieżu. Później cesarzem był władca Niemiec i się nieustannie kłócił z papieżem o supremację nad Europą i kościołem. Nieuregulowana była kwestia zwierzchnictwa państwa nad kościołem w kraju. Do tego doszli Arabowie, zdobywając Hiszpanię, zagrażając Francji (Karol Wielki się obronił), a później stając się pretekstem do wypraw krzyżowych. Alternatywną dla zachodniej kultury tworzyło Cesarstwo Bizantyjskie, mające pod swoim wpływem ziemie na wschód od Polski.

Społeczeństwo feudalne, stanowe. Było duchowieństwo, które czasem nadużywało swoich praw i pozycji, było bogate, miało posiadłości i wpływy, było szanowane. Stan rycerski posiadał ziemię, gościł na dworze króla, z niego się składały armie państw i księstw. Ze stanu rycerskiego pochodzili królowie i władcy. Ważna była zależności, kto jest czyim wasalem czy lennikiem, kto od kogo zależy. Mieszczaństwo, późny twór średniowiecza, zajmował się handlem i rzemiosłem, później byli nierzadko najlepiej wykształceni, aczkolwiek byli poniżani przez szlachtę. Stan ubogi, pracujący, chłopski miał najmniejsze prawa, był nie wyedukowany i w ogóle zacofany. Ogólnie przyjętym językiem komunikacji była łacina.

Polskie była na styku kultury zachodniej i bizantyjskiej. Weszła na arenę międzynarodową poprzez chrzest (966), zjazd gnieźnieński (1000) i koronację (1025). Wszystkie typowe zjawiska dla średniowiecza - rozbicie dzielnicowe, jakieś wynalazki rolnicze czy wojskowe - docierały do nas później. Polska do XVI wieku rosła w sile i terytorium, stając się coraz bardziej cywilizowanym krajem. Wygrana wojna z krzyżakami dowiodła naszej mocy militarnej.

Ogólnie zależności podobne jak na zachodzie, z tym, że nie wykształciła się silna warstwa mieszczańska, zaś rycerstwo szybko zdobywało władzę i przywileje. Na wsi długo się łączy wiarę chrześcijańską z dawnymi wierzeniami pogańskimi.

Kultura średniowiecza kręciła się wokół Boga - nadawał on sens życiu, panował (teocentryzm).

Św. Augustyn żył na przełomie IV i V wieku. Jego filozofia do czasów św. Tomasza (XIII) była wiodącą myślą w Europie i kościele. Jego filozofia została nazwana dramatyczną. Człowiek jest umieszczony między niebem a ziemią, grzechem a bogiem, aniołami na zwierzętami. Życie człowieka to ciągłe rozerwanie między duszą, która dąży do Boga, a grzesznym ciałem. Życie w takich warunkach staje się koszmarem. Człowiek jest wątły, rozdwojony, słaby. Bóg jest wszechmocny i jest celem życia. Augustyn wyznaje teocentryzm i teodyceę - usprawiedliwienie sprzeczności między złem w świecie a wszechmocą Boga - świat to dobre dzieło Boga, zło to dzieło wolnych stworzeń. Świat się ukazuje dualistyczny - podzielony na dobro i zło, duszę i ciało. Człowiek musi wybierać, nie ma kompromisu. Oczywiście powinien wybrać dobro, zbawienie, czyli Augustyn mówi o wyższości dóbr duchowych nad ziemskimi. Wręcz odrzuca dobra ziemskie, w tym naukę o świecie, a propaguje ascezę, kontemplację i przez to poznanie Boga. Do poznania Boga potrzebne są uczucia, dobra wola i łaska. Ciało jest złe. Jako filozof korzystał z platonizmu, skąd wywiódł pogląd o dualizmie wszechświata. Wyznawał też wiarę, że świat to nieustanna walka państwa ludzi wybranych przez Boga z tymi potępionymi. Dzieła Augustyna to O państwie Bożym i Wyznania. Od niego pochodzi w literaturze wizja człowieka słabego, kruchego oraz motyw rozdarcia między cielesnością a duchem.

Św. Tomasz (1225-1274) stworzył filozofię odchodzącą od dualizmu Augustyna. Przejął od Arystotelesa logiczne myślenie, formę dowodu, jak i pojęcia formy i materii (stąd u niego dusza i ciało). Wg. Tomasza z Akwinu wszystkie byty są ułożone w hierarchii na drabinie (gradualizm). Miejsce tam przewidziane dla człowieka, pomiędzy aniołami a zwierzętami, jest naturalne i takie powinno być. Człowiek, realizując swoje powołanie, nie ulegając pokusom i przeciwnościom, wznosi się wyżej do Boga. Stąd się wywodzi uzasadnienie dla hierarchii stanów w średniowieczu. Wypełnianie obowiązku wynikającego z pozycji na drabinie i harmonia między różnymi bytami to wizja dobrego świata, wszyscy bowiem dążą do celu, jakim jest Bóg. Etyka stabilizuje ludzkie życie w społeczeństwie, cnota pozwala istnieć w tym społeczeństwie. Tomasz odrzucił augustyńską pogardę dla rozumu, dowodząc niesprzeczności między wiarą i rozumem i mówiąc o odkryciach rozumu jako i tak prawdę pochodzącą od Boga. Wymyślił też 5 dowodów na istnienie Boga (obalone przez Kanta). Jego filozofia to więc: harmonia i gradualizm. Filozofia ta się przewija w literaturze: pochwała współdziałania stanów społeczeństwa (Satyra na leniwych chłopów) i np. u Miłosza w Świat (poema naiwne), gdzie widać hierarchię bytów.

Św. Franciszek z Asyżu (1182-1226) stworzył przeciwną Augustynowi bardzo radosną filozofię wiary. Mówi ona do miłości do świata, wszystkiego co jest stworzone, natura to siostra ludzi, człowiek powinien się cieszyć i harmonijnie współdziałać z otoczeniem. Należy żyć zgodnie z przykazaniami Ewangelii, był za ubóstwem, miłością, braterstwem, przeciw okrucieństwu. Zapoczątkował wielką przemianę w kościele. Utwór Kwiatki św. Franciszka opowiada o życiu i cudach Franciszka.

Pojęcie uniwersalne – występuje i oznacza to samo w różnych językach Uniwersalizm – identyczność i jednolitość zjawisk kulturowych występujących w różnych narodach w pewnym okresie.

Jest to całokształt postaw i poglądów uznających zasadę dominacji całości nad częściami, przeciwieństwo indywidualizmu. Na uniwersalizm składa się też pogląd, że część jest zbudowana tak samo jak całość. W sztuce uniwersalizm dawał to, że każdy element był przeniknięty jedną ideą (np. teocentryzmem). W życiu politycznym uniwersalizm mówi o dominacji kościoła i papieża w Europie, jak i cesarza jako władzy świeckiej oraz to, że językiem powszechnym w Europie była łacina.

Obecnie mówi się o homogenizacji kultury – ujednolicenie.

Czynniki wpływające na uniwersalizm średniowieczny:

• uniwersalny język – łacina
• istnienie ogólnonarodowego Państwa Kościelnego (składały się na nie wszystkie narody chrześcijańskie uznające zwierzchnictwo papieża)
• ideologia chrześcijańska (teocentryzm był poglądem, ideą organizującą kulturę, ale nie był ideologią). Wykładnią ideologii chrześcijańskiej jest Biblia.
• Filozofia chrześcijańska średniowiecza składała się z:
• Augustynizmu
• Tomizmu
• Franciszkanizmu (pewien wzorzec osobowy, a raczej nie filozofia)
• podział władzy: cesarstwo oraz papiestwo (wiara, klucze do państwa niebieskiego)
• feudalizm
• przejęcie naukowego dorobku antyku (Arystoteles)
• sposób administrowania państwa kościelnego oparty na systemie administracyjnym cesarstwa rzymskiego („Złota Bulla” = opisy poszczególnych państw Chrześcijańskich)
• scholastyka – początkowo powszechna metoda naukowa, później podstawowa metoda edukacji.

Cechy kultury świadczące o uniwersalizmie:

• 3 kręgi kultury: rycerski(dworski), plebejski (ludyczny ‘ludus’=śmiech), religijny
• dwujęzyczność literatury
• (wszystkie kroniki to polska literatura (zabytki literatury polskiej, ale nie zabytki języka polskiego)– mimo że, napisana po łacinie; Dzisiaj Miłosz pisze po angielsku i wtedy to nie jest literatura polska. Podobnie było z Józefem Konradem Korzeniowskim (Joseph Conrad) autor „Lorda Jim’a”.
• Anonimowość dzieł – bo były pisane ku chwale Boga
• Te same gatunki i działy literatury
• Powszechność stylu romańskiego i gotyckiego
• Powszechność alegorii
• Parenetyczny charakter literatury
• Teocentryzm jako idea organizująca kulturę

Literatura średniowiecza to wszelkie piśmiennictwo z tego okresu, często zachowane jako późniejsze odpisy, nieraz tylko fragmentaryczne, często anonimowe. Są to m.in. kroniki, zapiski, dzieła trubadurów. Nieraz trzeba rekonstruować współcześnie tekst (Tristan i Izolda). W średniowieczu większość tworzono po łacinie (uniwersalny język), trochę w kształtujących się dopiero językach narodowych. Literaturę średniowiecza można podzielić na świecką i religijną. Zawsze przewija się przez literaturę wiara, Bóg, wyższość ducha nad materią. Utwory mają charakter dydaktyczny i moralizatorski.

Dydaktyczna, moralizatorska, teocentryczna. Problemy poruszane to zbliżenie człowieka do Boga, Bóg, Biblia, wiara i nakazy moralne, kruchość człowieka i jego grzeszność. Gatunki:

• pieśni religijne wychwalające Boga, wykazujące wiarę, np. Bogurodzica, hymny.
• psałterze tłumaczenia psalmów, np. psałterz floriański.
• kazania religijne moralizatorskie, dydaktyczne, np. Kazania świętokrzyskie.
• modlitwy
• apokryfy uzupełnienia Pisma Świętego, np. Rozmyślania przemyskie.
• dramat liturgiczny przedstawienie związane z liturgią kościoła katolickiego, ukazywał np. zmartwychwstanie Jezusa, odbywał się przed lub w kościele.
• misterium, miracle formy teatralne, misteria to były przedstawienia o tematyce biblijnej, wystawiane w czasie świąt religijnych, akcja prezentuje dramat chrześcijańskich dziejów człowieka, upadek człowieka, sąd ostateczny.
• moralitet sztuka dydaktyczna, którego bohaterem był Everyman - każdy człowiek, który w swoim życiu spotykał alegoryczne wizerunki cnót lub grzechów.
• żywot świętego opis życia świętego, np. Legenda o św. Aleksym.

Na ogół bardzo prozaiczna, niewiele mająca wspólnego z wielką literaturą, na ogół to zapiski użytkowe, albo dzieła trubadurów. Problematyka: historia, dzieła rycerzy, bitwy, miłość, sprawy współczesne.

• epika rycerska wywodząca się z pieśni trubadurów i truwerów francuskich, inaczej Chansons de geste - pieśni o czynach, opowiada o wielkich czynach rycerskich, np. Pieśń o Rolandzie, O karłach Nibelunga strzegących skarbu w Bremie, O królu Arturze, O Cydzie, Słowo o wyprawie Igora.
• kroniki, roczniki np. Kronika Galla Anonima, Kronika Wincentego Kadłubka.
• liryka miłosna zwana inaczej prowansalską
• satyra, farsa wiersza obyczajowe, np. A. Słota O zachowaniu się przy stole.

Literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania, ideały modne i uznawane w danej epoce. Wzorce parenetyczne to wzory osobowe godne naśladowania. Literatura średniowiecza tworzy takie wzorce.

• ideał świętego przykłady: św. Aleksy, św. Jerzy, św. Szymon Słupnik, św. Kinga. Ideał kształtowany przez literaturę hagiograficzną. Bohater to misjonarz, bogacz lub człowiek pomagający biednym. Charakteryzuje go skromność, niechęć do ziemskiej sławy, unikanie pokus, pobożność, ubóstwo, umartwianie ciała, medytacja, męczeństwo, zdolność do czynów cudownych za życia i po śmierci, wiedza o tym kiedy umrze (źródło z filozofii augustyńskiej).
• ideał rycerza chrześcijańskiego np. Roland z „Pieśni o Rolandzie” – epopei narodowej Francuzów, rycerze Okrągłego Stołu, Zawisza Czarny (bohater polski, ale nie doczekał się eposu). Wzór ukształtowany przez chansons de geste, rycerz pobożny, stający w obronie wiary katolickiej, broni słabych, uciśnionych, pokrzywdzonych, unika wojen niesprawiedliwych, nie dba o stan finansowy, żyć nienagannie, być honorowym i odważnym, być wiernym władcy, własnemu słowu i damie serca, powinien być też mistrzem w rycerskim rzemiośle.
  • Roland – Był szalony, rozumny szałem, heroiczny – taki był kiedyś wzorzec
  • Oliwier – Rycerz rozsądny, wzór przyjaciela – ideał obecny
• ideał rycerza kochanka Tristan, dzisiejszy dżentelmen. Oddaje się miłości ziemskiej, często wytłumaczonej urokiem czy np. magicznym napojem. Potrafi dobrze walczyć, polować, ale też zabawiać damy i zachowywać się na dworze - umie grać, śpiewać, tańczyć. Jest przebiegły, ale honorowy, ale dla kobiety jest gotów zrobić wszystko.
• ideał władcy np. Karol Wielki, król Artur, Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty, Król Marek; wzór ukształtowany przez kroniki i chansons de geste. Jest pobożny, wie, że jego władza pochodzi od Boga, krzewi wiarę chrześcijańską. Inicjuje ważne przedsięwzięcia (budowę, wojnę). Jest erudytą. Przy tym w walce jest odważny, mądry, waleczny, dumny. Jako władca jest mądry, miłosierny i sprawiedliwy, wyrozumiały, nie zapalczywy, rozważny, szanuje podwładnych i sojuszników. Jest przy tym dobrym dyplomatą i jest sprytny. Ma doświadczenie.
• ideał kobiecy – Maryja Ideałem kobiecym jest Maryja. Jest wzorcem Matki i królowej.
• postawa kontemplacji postawa augustyńska, mówiąca o odrzuceniu nauki i poznaniu przez rozum, a przez poznanie własnego siebie i skupieniu się na celu własnego życia i rozważaniu prawd o Bogu i świecie należy się zbliżyć do Boga.
• postawa heroizmu wykreowana w epice rycerskiej postawa rycerza zdolnego dokonywać wielkich, nieprawdopodobnych czynów, gotowego do poświęceń.
• postawa ascezy wykreowana przez augustynizm i hagiografię, postawa wyrzekania się dóbr doczesnych, umartwiania ciała, życia w ubóstwie i nieraz w poniżeniu, wstrzemięźliwość a przez to doskonalenie się w cnocie.

Opisy śmierci w tekstach parenetycznych średniowiecza są świadectwem alegoryczności epoki: Śmierć św. Aleksego:

• Świadczące o świętości:
  • uzdrawiający zapach pary nad zwłokami
    • rozdzwoniły się wszystkie dzwony w Rzymie
    • świece przy jego zwłokach miały mistyczny blask
    • Dziecko go rozpoznało – dowód niewinności
  • tylko żona mogła wyjąc list z jego ręki ( a nie dostojnicy kościelni) – dowód czystości, wierności
  • Śmierć Rolanda z „Pieśni o Rolandzie”:
• znaki alegoryczne rozstrzygają kwestię pychy (Roland nie był pyszny)
  • umarł na wzgórzu
  • opuścił głowę na ramie konając – jak Chrystus
  • rękojeść jego miecza: - wprowadzał nim w czyn wartości, którym służył
  • wzniósł rękawicę do góry – pokazuje, że ginie w służbie bogu
  • heroizm łączący się z szaleństwem
  • bezgraniczne oddanie się idei
  • człowiek ma prawo do słabości

Św. Franciszek (1182-1226) pochodził z bogatej rodziny, jako młodzieniec był wesołym hulajduszą. Potem zrzekł się dziedzictwa ojca, założył zakon franciszkanów, którzy żyli z jałmużny. Wędrował po świecie, głosząc Słowo Boże, wyrzeczenie się dóbr, służbę drugiemu człowiekowi, niesienie pomocy oraz wszechobecną miłość do ludzi, Boga i natury. Propagował radość z życia. Współczesne Franciszkowi utwory to opiewający jego życie zbiór opowieści, datowany na XIII/XIV, Kwiatki św. Franciszka. Jest to swoista hagiografia, jednak inna niż inne. Posiada 3 części: Pieśń słoneczną, obrazki z życia świętego i opis cudów pośmiertnych. Opisuje tam, obok życia św. Franciszka, jego naukę, obejmującą wszechogarniającą miłość, radość z życia i ubóstwo. Polskie tłumaczenie Kwiatków… jest autorstwa Leopolda Staffa, w którego dziele Biedaczysko asyski przewija się życie i filozofia Franciszka. Jan Kasprowicz pogodził się z Bogiem w wierszu Hymn świętego Franciszka z Asyżu. Franciszkanizm jest widoczny w twórczości ks. Jana Twardowskiego.

Styl romański (XI-XII) charakteryzuje się masywnością budowli (przysadziste, grube mury - obronność), prostotą form, racjonalnością rozplanowania, zwykle zaokrąglone, z małymi, półokrągłymi lub wąskimi okienkami i półokrągłymi przybudówkami, półkoliste łuki, sklepienia kolebkowe (połowa walca). Ideologia: na planie krzyża, kwadratowy cios kamieni to 4 cnoty kardynalne, połączone w pary np. kolumny - dwie części Biblii, zaś umieszczone na portalach płaskorzeźby ukazywały wiedzę teologiczną, moralną, przyrodniczą; przeważały wizerunki alegoryczne. Przykłady: kolegiata w Tumie i pod Łęczycą, kościoły w Sandomierzu, Opatowie, Krakowie (św. Andrzeja).

Styl gotycki (od 1140 - przebudowa opactwa w Saint Denis) nazwany tak pogardliwie przez renesansowego Włocha Giorgio Vasariego, jako niby barbarzyńskie - pochodzące od Gotów, był style dojrzałego i późnego średniowiecza. Styl ten charakteryzował się lekkimi, strzelistymi, wysokimi budowlami, z dużymi oknami ostrołukowymi z witrażami, wysokimi filarami, wieloskrzydłowymi ołtarzami, sklepieniem łukowatym. Od strony fizycznej problemy przeciążeń i naprężeń zostały rozwiązane przez łuki, przypory, arkady i inne wymysły architektów (podejrzewa się, że wiedza ta była głównie empiryczna, a nie wzięta z wyliczeń). Osiągnięta w ten sposób strzelistość miała znaczenie mistyczne: katedra gotycka jakby zaprzecza ciążeniu, jest skokiem w górę, katedra sięga strefy górnej - sacrum, a nie dołu - profanum, próbuje oderwać się od ziemi, człowiek w katedrze czuje się mały wobec ogromu, ostrołuk przypomina złożone do modlitwy ręce. Wielkie katedry dowodziły o supremacji kościoła i duchowieństwa, były też wyrazem dumy i zamożności mieszczan - fundatorów. W dodatku było wiele alegorii w katedrze - symbolika cyfr (3 nawy, 2 rzędy filarów). Witraże przedstawiały różne sceny. Na posadzkach był labirynt do wędrówek. Katedra przedstawiała boski świat - na sklepieniu np. było niebo. Na płaskorzeźbach i polichromiach często pokazywano cykl roczny, aby pokazać, ze katedra symbolizuje cały świat. Przykłady: katedry w Chartrs, Rheims, Beaurais, kościoły Mariackie w Krakowie i Gdański, kolegiata w Wiślicy, katedra na Wawelu, zamek w Malborku.

Wczesne (głównie łacińskie):

• Geograf Bawarski - IX łaciński opis średniowiecznej Europu, znajdują się tam polskie nazwy.
• Dagome iudex - 990 łaciński dokument, mówiący, że Mieszko I oddaje Polskę pod opiekę papieżowi, są tu polskie nazwy geograficzne.
• Kronika Thietmara - 1100 opis walk polsko - niemieckich, występują polskie nazwy geograficzne.
• Bulla gnieźnieńska - 1136 spis wszystkich dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, jest tu 410 nazw polskich, w tym nazwy miejsc (od ukształtowania terenu, od osób, od potomków założycieli) i osób (imiona dwuczłonowe, skróty i zdrobnienia, przezwiska, zapożyczenia z innych języków, imiona biblijne).
• Księga Henrykowska - 1270 dzieje zakony cystersów w Henrykowie, jest tu pierwsze polskie zdanie: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj.

XIII wiek: Bogurodzica - XIII pierwszy polski tekst pseudopoetycki, pieśń religijna.

XIV wiek:

• Kazania świętokrzyskie - XIV forma dostojna, przeznaczone do pisania, język oficjalny (nie klerykalny).
• Psałterz floriański

XV wiek – złoty jesień średniowiecza w literaturze polskiej:

• Kazania gnieźnieńskie kazania do wygłaszania przez księży, wiele zwrotów potocznych, język potoczny.
• Psałterze puławski
• Biblia królowej Zofii
• Ojcze nasz, Zdrowaś Mario, Aniele Boży – zapisane w XV wieku, ale powstały wcześniej – prawdopodobne w X wieku
• O zachowaniu się przy stole Słota
• Satyra na leniwych chłopów
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
• Lament świętokrzyski
• Żywoty świętych
• Legenda o św. Aleksym
• Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica
• Glosy - próby przetłumaczenia nazw łacińskich na polskie.
• Mamotrekty - zbiór głosów, coś na kształt słownika.
• Inne pieśni religijne, kolędy, modlitwy.

Chrzest Polski i następne ważne wydarzenie - zjazd gnieźnieński - włączyło Polskę na arenę międzynarodową i w zachodnioeuropejski krąg kulturalny. Wówczas cała sztuka i życie polityczne połączone było z kościołem, papież był najważniejszą osobą w Europie. Większość tematów literackich pochodzi z religii. Dzięki przyjęciu wiary mogliśmy te wzorce chłonąć i wykorzystywać w literaturze, zostaliśmy też uznani przez inne państwa zachodnie. To wokół kościoła na zachodzie gromadziły się warstwy wykształcone - duchowieństwo, oni prowadzili edukację, oni potrafili czytać i pisać. Łacina, uniwersalny język, był językiem kościoła.

Alegoria, w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą. Jako zasada kompozycyjna utworów literackich właściwa m.in. przypowieści lub bajce zwierzęcej (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością)

Alegoryczność różnych znaków, symboli, liczb wypływa z Biblii (szczególnie patrz Apokalipsa), oraz z idei teocentryzmu, która nakazuje wszędzie szukać znaków od Boga, mających głębszy sens. Przykłady: 2 - dwie części Biblii, 3 - trójca święta, centrum - miejsce boskie, prawica - ci wybrani, lewica - ci potępienie, postacie z ST - północna część katedry, z NT - południowa. Symbolami np. św. Jerzego jest smok, Matki Boskiej - cedr libański, róża, diament, perła, Chrystusa - pelikan. Alegorie głoszone w moralitetach, alegorią śmierci jest kościotrup w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, w Boskiej komedii alegorii jest pełno, autor dba, by były czytelne. Alegoryczne przedstawianie świata było modne wszędzie, od literatury po architekturę i sztukę.

Wszystkie poniższe kroniki były pisane przez zakonników na dworach królewskich po łacinie.

Kronika Galla Anonima 1112-1113, napisane przez nieznanego benedyktyna, obejmuje 3 księgi: początki państwa polskiego i panowanie pierwszych Piastów, młodość Bolesława Krzywoustego i czyny Bolesława jako dojrzałego władcy. Poświęca się głównie wychwalaniu cnót trzech Bolesławów - Chrobrego, Krzywoustego i Śmiałego, tworząc polski wizerunek idealnego władcy. Jest wiele wstawek wierszowanych, przemyślana kompozycja, barwne opisy. Utwór propagandowy, stronniczy na rzecz wspaniałości polskich Bolesławów.

Kronika polska Wincentego Kadłubka 1202, spisana na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego, obejmuje 4 księgi, 3 pierwsze mają formę dialogu, czwarta to relacja z panowania Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego, styl bogaty i kunsztowny. Ogólnie niezła bajka, od czasów Popiela i Wandy, u Kadłubka górę bierze fikcja nad prawdą historyczną, Polacy wygrywają bitwy z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem. Wszystko propaguje cnotę, skromność i pokorę i moralność, kształtuje postawę patriotyczną.

Kronika wielkopolska powstała pod koniec XIII, obejmuje czasy od bajek do 1272, wiele legend i podań, ceni jednak rzeczowość i powściągliwość, styl prosty, bez ozdobników.

Kronika Janka z Czarnkowa, obejmuje panowanie Kazimierza Wielkiego, relacje surowe, z datami, autor przedstawia fakty i obyczaje dworskie, zawiera wiele informacji obiektywnych jak i sądów subiektywnych, autor angażuje się w wydarzenia.

Roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego Jana Długosza, powst. 1455-1480, 12 ksiąg, historia od bajek do 1480r., chce przedstawić prawdę historyczną, szuka w wielu źródłach, naukowa próba syntezy średniowiecza polskiego.

Większość polskiej literatury średniowiecza to literatura religijna. Pieśni religijne reprezentuje Bogurodzica (patrz następny punkt). Proza kaznodziejska to dwa zbiory kazań: świętokrzyskie i gnieźnieńskie, przedstawiają one 2 różne polszczyzny: oficjalną i potoczną, dokumentują rozwój języka polskiego. Są to zbiory kazań do wygłaszania, dowód twórczości religijnej na ziemiach polskich. Tłumaczenia biblijne reprezentują 2 psałterze: floriański i puławski oraz Biblia Królowej Zofii (1455). Jest też wiele opisów żywotów świętych, np. Legenda o świętym Aleksym. Zachowały się teksty modlitw powszechnych oraz pieśni i kolęd, w tym pieśń wielkanocna Żale Matki Boskiej pod krzyżem - bardzo ciekawy utwór poetycki, monolog, liryzm, realizm obrazowania, świetna kompozycja tekstu, wiersz wolny, kunsztowny, symboliczne ukształtowanie przestrzeni, ekspresja uczuć Matki Boskiej.

Bogurodzica pochodzi z I połowy XIII wieku, jest pierwszym znanym utworem lirycznym napisanym w języku polskim, autorstwo nieznane, arcydzieło poezji średniowiecznej polskiej, zawiera mnóstwo archaizmów:

• fonetyczne inne brzmienie wyrazów, wynikające m.in. z przegłosu polskiego (patrz niżej)
  • sławiena - Powinien być przegłos bo jest po spółgłosce miękkiej i przed twardą: więc o→e. Brak przegłosu świadczy, że tekst został napisany przez Czecha, bądź autor był pod wpływem gwary
  • zwolena – „l” historyczne miękkie – takie wtedy było
  • Krzciciela
• fleksyjne:
  • zdanie: „Bogurodzica dziewica Bogiem sławiena Maryja”
  • inna odmiana wyrazów, np. II os. z końcówką -y, -i (zyszczy, spuści), wołacz=mianownikowi (Bogurodzica, dziewica, Maryja =współcześnie. Bogurodzico, dziewico, Maryjo).
• składniowe inny szyk wyrazów, szyk przestawny
  • Twego dziela
  • składnia bezprzyimkowa : Bogiem sławiena (przez Boga sławiona)
  • Bogurodzica - zw. rządu: Dziś jest pytanie (Kogo? czego? czyja?), a więc Bogarodzica. Łączy się wyraz „rodzica” z celownikiem a nie dopełniaczem
• słownikowe (leksykalne) wyrazy o zatraconym dziś znaczeniu
  • Bogurodzica = matka Boga
  • Gospodzin = Pan
  • bożyc = Syn Boży –twór patronimiczny (‘pater’ = ojciec) – dodano końcówkę „-ic” lub „-yc”
  • zbożny = bogaty, dostatni, szczęśliwy – wyraz wieloznaczny
  • dziela = dla, ze względu na
• słowotwórcze słowa występujące tylko w wierszu, np. Bogurodzica, przebyt=przebywanie.

Zjawiska w dawnej polszczyźnie:

• palatalizacja spółgłosek tylko języcznych, polega na zmiękczeniu spółgłosek k,g,ch i innych przed samogłoską przednią, np. łapa - łapie, noga - nodze.
• przegłos polski zamiana 'e' przed spółgłoskami t,d,s,z,n,r,ł a po spółgłosce miękkiej na 'a' lub 'o', np miasto ale mieście, plotę, ale plecie. To nie zaszło w innych językach słowiańskich. W Polsce zaszło przed X wiekiem.
• zanik jerów zanik samogłosek krótkich z języka prasłowiańskiego, jera twardego i miękkiego. Jer w pozycji słabej, tzn. na końcu wyrazu lub przed sylabą z samogłoską, to zanikał, ale miękki zostawiał miękkość (np. leń). Jer w pozycji mocnej, tzn. po którym występowała sylaba z jerem słabym, zamieniał się w 'e', jeśli był miękki, dodawał miękkość. Skutkiem zaniku jerów jest: miękkość niektórych spółgłosek i dalsze zjawiska:
• e ruchome wynika ze zmiany jeru mocnego w słaby w odmianie (sen-snu).
• wydłużenie zastępcze coś musiało zastąpić długość znikającego jeru w wyrazie, inna samogłoska się wydłużała, np. o, i o przeszło w ó.
• zanik iloczasu czyli różnicy w długości wymawiania spółgłosek w języku polskim, znikły krótkie jery i długie o się przemieniło w ó.

Bogurodzica jest zwrotem do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa. Prośby są uporządkowane: od ogólnych po szczegółowe Zyszczy nam, spuści nam - ogólne pozyskanie Chrystusa, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze, Słysz modlitwę, jąż nosimy - wysłuchanie, spełnienie pragnień, na koniec A na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt - wyliczenie próśb. Chrystus jest władcą z Matką Boską i Janem Chrzcicielem u boku. Występuje tu podmiot zbiorowy - zbiór ludzi wierzących, adresatką jest Maryja - Bogurodzica.

Bogurodzica jest artystycznym dziełem, bo posiada uporządkowaną kompozycję: kolejność prób, zaczyna się rozbudowaną apostrofą, po czym krótka prośba, w II zwrotce krótka apostrofa i prośba. Zawiera środki stylistyczne: apostrofy, rozkaźniki, paralelizmy, antytezy, rymy zewnętrzne i wewnętrzne, refren. Dzieli się na 2 strofy. Jest oryginalnym dziełem, nie przekładem jak inne dzieła polskie.

Gatunki dramatu, służące wyrażaniu treści religijnych:

• Misterium [łac. misterium= tajemnica, obrzęd]
  • podstawowy gatunek średniowiecznego dramatu. Początki sięgają XII w.
  • tematy zaczerpnięte z Biblii, opowieści apokryficznych i żywotów świętych.
  • widowiska nie należały do obrzędów, ale stanowiły ich uzupełnienie.
  • grywane w kościołach, później na placach miejskich (od XIV wieku). Zostały oderwane od kościołów na skutek wprowadzenia scen satyrycznych i groteskowych, tzw. intermediów.
  • Miały charakter cykliczny; przedstawienie mogło trwać kilka dni.
  • Fabuła składała się z wielu luźnych epizodów, ilustrujących kolejne fragmenty Biblii lub żywotu świętego. Miały więc luźną kompozycję: wątki główne i epizody traktowano równorzędnie.
  • Różne miejsca akcji pokazywano jednocześnie (scena symultaniczna).
  • podział: misteria bożonarodzeniowe, wielkopostne, wielkanocne, na Wniebowstąpienie i Boże Ciało, misteria hagiograficzne → historie świętych wystawiane w dni tym świętym poświęcone
• Moralitet – gatunek dramatyczny o charakterze dydaktycznym, posługujący się alegorią. Bohaterami były upersonifikowane pojęcia: Dobra, Zła, Cnoty, Występku, Wiary, Pychy, które toczyły spór o duszę człowieka (psychomachia). Bohaterem równoprawnym z powyższymi bym „Każdy” (Everymen od moralitetu pt. „Everyman”). Akcja sprowadzała się do wyboru drogi życia, którą stanowiły pokusy dobra i zła. Zakończeniem było podsumowanie życia w postaci nagrody lub kart. Mógł składać się z kilku równolegle prowadzonych wątków, wprowadzał elementy życia codziennego.
• Dramat liturgiczny – obejmował utwory związane z liturgią kościelną o tematyce ewangelicznej. Początek sięga X w. Przedstawiano wydarzenia o dużej dynamice dramatycznej: narodziny, śmierć, zmartwychwstanie Chrystusa. Niekiedy wprowadzano wątki należące do kanonu liturgicznego, będące uzupełnieniem. Odgrywano je w kościele lub na cmentarzu przykościelnym, wykorzystując szaty i naczynia liturgiczne (jako rekwizyty). Ze względu na obrzędowy charakter, były poddawane rygorom: używano łaciny, był określony czas i miejsce wystawiania
• Miracle – obejmował obrazy sceniczne z życia Marii Panny, świętych i męczenników. Na planie pierwszym – cudowne wydarzenia i boskie interwencje w losy postaci, mające służyć za budujący przykład boskiej Opatrzności.

Teatr ludowy:

• Intermedium – wstawka komiczno-satyryczna wprowadzona do misteriów i moralitetów jako element rozrywki, zmiany nastroju. Mogły być to scenki pantomimiczne, improwizowane, dialogi, wypowiedzi chóralne. Tematyka była dowolna, nie obowiązywał związek z tematyką całości sztuki (np. moralitetu). Często obiegowa anegdoty, żarty. Stosowany był język potoczny. Często nawiązywano kontakt z publicznością.
• Komedia mięsopustna – wyrosła z intermedium. Wesołe utwory dialogowe o charakterze farsowo-błazeńskim wystawiane w teatrach jarmarcznych w okresie „mięsopusty” – ostanie dni przed środą popielcową, otwierającą Wielki Post. Wprowadzała elementy zabawy i kpiny z ludzkich wad, maskarady. Konwencja „świata na opak”.
• Farsa – odmiana komedii o błahej intrydze , wykorzystujące komizm sytuacyjny, błazeńskie wyjaskrawienia. Początek XIII w. we Francji. Założeniem było wywołanie żywiołowego śmiech przez pokazywanie nieprawdopodobnych zawikłań sytuacji i zbiegów okoliczności. Wyrosła z niej commedia dell’arte.

Język polski pochodzi od języka praindoeuropejskiego, od grupy Prasłowian - języka prasłowiańskiego, należy do grupy języków zachodniosłowiańskich, wyróżniamy 2 odmiany języka: małopolską i wielkopolską. Język pisany otwiera Bulla gnieźnieńska (1136), zawiera wtedy iloczas (różne długości samogłosek), liczbę podwójną (zanikają do końca XV). Językiem średniopolskim nazywamy język z okresu 1500-1770. Ogromny wpływ na rozwój języka ma wynalezienie druku \to potrzeba ujednolicenia pisowni, rozwój szkolnictwa, polski wypiera łacinę. Wielcy twórcy renesansu walczyli o wyparcie łaciny przez język polski - Rej, Kochanowski. W XVII makaronizmy (wstawki łacińskie), później francuskie, tureckie, tatarskie. Po 1770 - walka o czystość języka polskiego, naleciałości zaborców.

• renesans odrzuca średniowiecze jako epokę ciemnoty. Jedyny, który propagował średniowiecze, to Szekspir, który szukał fabuł do swoich dzieł w kronikach i legendach.
• barok to krewniak średniowiecza, Don Kichot Cervantesa wskrzesza rycerza średniowiecznego, Cyd Pierre`a Corneille`a jest też dziełem o honorze rycerza, o wyprawach krzyżowych mówi Jerozolima wyzwolona T.Tasso, ideowo zbliżony do średniowiecza jest też Raj utracony J.Miltona.
• oświecenie tworzy powieść gotycką, której akcja odbywa się w scenerii średniowiecznych ruin.
• romantyzm czerpie pełną garścią z legend i kronik średniowiecznych, tworząc ballady i poematy historyczne, np. Rękawiczka Schillera, Konrad Wallenrod, Grażyna, Ballady Mickiewicza, Balladyna, Lilla Weneda Słowackiego, Stara baśń Kraszewskiego.
• pozytywizm tworzy powieść historyczną, np. Krzyżacy Sienkiewicza.
• Młoda Polska - St. Wyspiański fascynuje się średniowieczem, przyzywa Zawiszę Czarnego w Weselu
• 20-lecie niewiele, Kossak-Szczucka Krzyżowcy, Parnicki Srebrne orły.
• wojenna i powojenna Baczyński Gotyk, Różewicz Gotyk 1954, Drewno, Grochowiak fascynuje się ideą poety przeklętego Villona, Przyboś Widzenie katedry w Chartres, Białoszewski Gotyk fioletowy.
• współcześnie Umberto Eco „Imię róży”.