|
polski:synteza_baroku [2012/12/21 20:35] quczmil utworzono |
polski:synteza_baroku [2014/08/15 09:56] |
||
|---|---|---|---|
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| - | ====== Synteza Baroku ====== | ||
| - | ===== Czas trwania epoki - periodyzacja epoki ===== | ||
| - | ==== Europa ==== | ||
| - | koniec XVI wieku - początek XVIII wieku | ||
| - | ==== Polska ==== | ||
| - | Wyróżniamy trzy okresy: | ||
| - | * „prebarok” - lata 80. XVI w. - lata 20. XVII w. (ważne wydarzenia: 1597 - wyd. kazań Piotra Skargi, 1599 - wyd. Biblii Jakuba Wujka, 1601 - wyd. wierszy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, 1622 - pierwszy polski przekład poezji Mariniego) | ||
| - | * „rozkwit” baroku - lata 30. XVII w. - 1696 (od 1648 panuje dynastia Wazów) | ||
| - | * „schyłek” baroku - 1696 - 1763 („noc saska” - czasy Augusta II i Augusta III Sasa) | ||
| - | |||
| - | ===== Geneza nazwy barok ===== | ||
| - | Termin ten początkowo odnosił się do sztuki, H. Markiewicz interpretuje barok jako //kompleks cech ideowych, cech świata przedstawionego oraz cech gatunkowo-kompozycyjnych i językowych//. W 1908 r. Terminu „barok” użył Ignacy Chrzanowski, określając styl epoki (XVII w.). Słowo „barok” wywodzi się z hiszpańskiego „barneco”, oznaczającego perłę o niezwykłym, podobnym do kropli wody lub łzy kształcie. W XVII w. We Francji posługiwano się terminem „barocco” na określenie pięknych, niezgodnych z wzorcem klasycystycznym, przedmiotów. „Barokowy” nabrało znaczenia negatywnego, przeciwnego do „klasyczny”. Oceniano formę przedmiotów i dzieł, nie treść. | ||
| - | |||
| - | ===== Wpływ kontrreformacji na kulturę epoki ===== | ||
| - | Kontrreformacja jest to prąd powstały w kościele katolickim, w odpowiedzi na zagrożenie reformacją. Idee i metody kontrreformacji zostały określone na soborze trydenckim (1545-63), gdzie uchwalono listę ksiąg zakazanych, ograniczenie swobody przekonań, wprowadzono przymus wyznaniowy. W tym czasie powołano do życia zakon jezuitów (zał. przez Ignacego Lojolę w 1534) - wykształconych księży, mających walczyć z reformacją m.in. nauczając. Kontrreformacja oznacza kulturę od końca XVI w. aż do początku XVIII w., związaną z kościołem i walką z reformacją. Jest to pojęcie węższe niż „barok”, bo pomija sferę świecką kultury. Kontrreformacja chwaliła literaturę hagiograficzną i inną o tematyce religijnej, poprowadziła do cenzury i małowartościowej literatury dewocyjnej. W Polsce wpierw panowała wolność religijna (konfederacja warszawska, 1573), lecz Zygmunt III Waza otaczał się jezuitami, był przeciwko reformacji i zaburzył wolności w Polsce: w 1658 wygrano z kraju arian. Jezuici w Polsce wprowadzili cenzurę ksiąg, ale też stanowili trzon edukacji, zakładali kolegia. Znani jezuici: Piotr Skarga, Maciej Sarbiewski. | ||
| - | |||
| - | |||
| - | ===== Wielonurtowość literatury baroku ===== | ||
| - | ==== Nurt metafizyczny ==== | ||
| - | Poezja metafizyczna ukształtowała się w polskim baroku na przełomie XVI i XVII w. Poddaje krytycznej ocenie światopogląd renesansowy, oparty na zasadzie ładu, zharmonizowania wartości ziemskich, nietrwałych z duchowymi, nieprzemijającymi. Docieka sensu istnienia, wyrażanie niepokój człowieka, ceni wartości duchowe, przywiązuje wagę do cnoty, ma charakter intelektualny. Dotyka spraw religii, podstawy egzystencji. Zauważa niepewność świata, jego ulotność, marność. Główny gatunek: sonet. | ||
| - | |||
| - | **Mikołaj Sęp-Szarzyński** poeta przełomu renesansu i baroku, jego zbiór wierszy „Rytmy albo Wiersz polskie” został wydany po śmierci w 1601. Gatunki uprawiane: epigramat, epitafium, sonet, psalm, pieśń. W wierszach M. poszukuje miejsca człowieka w świecie, wypowiada się na temat roli Boga w życiu, a także na temat otaczającego do świata. Twórcę frapowało zjawisko przemijania, nietrwałości. Pisze o konflikcie między miłością ziemską i świętą (sonet V). „Humanizm heroiczny”: człowiek mimo pokus jest w stanie wygrać, zdobyć się na heroiczny bój. __Renesansowe cechy jego twórczości__: niechęć do scholastyki, odrzucenie religijności charyzmatycznej, pojmowanie Chrystusa jako Boga i Człowieka, w tym kontekście widzenie ludzkiej samotności. __Cechy barokowe__: nastrój niepokoju, dynamika świata, usytuowanie człowieka między sprzecznościami, posługiwanie się paradoksem, człowiek musi wybrać między dobrem a złem. __Środki artystyczne__: inwersja zdaniowa, ozdobne peryfrazy, środki retoryczne: apostrofy, zdania wykrzyknikowe, anafory, pytania retoryczne, antytezy, styl ozdobny (porównania, przymiotniki). | ||
| - | |||
| - | **Sebastian Grabowiecki** - przedstawiciel „humanizmu kwietystycznego” (kwietyzm - XVII Francja, doktryna filozoficzno religijna, stworzona przez M. de Molinosa, podstawa życia to pasywność i modlitwa), wydał w 1590 „Setnik rymów duchownych”, gdzie zapytuje o sens istnienia ludzkiego, problem przemijania, nietrwałości życia. W przeciwieństwie do Sępa: los człowieka nie zależy od niego, lecz od Boga, szuka w poezji zachowania spokoju, unikania konfliktów. Za to też wierzy w skuteczność działań człowieka. Należy się jednak poddać losowi, zaufać Bogu. | ||
| - | |||
| - | **Daniel Naborowski**. Poeta - uczony na dworze Radziwiłłów. Formalnie marinista, tematyka metafizyczna: pytania o świat, Boga, człowieka. Wg poety człowiek to istota marna, jest wpisany w naturę przez Boa, nie może uciec. Należy przyjąć stan rzeczy i się zasymilować. Można uciec w myśli wewnętrzne: „żyj tu na tym świecie, jakby cię nie było”. Należy zachować we wszystkim umiar. | ||
| - | |||
| - | ==== Nurt dworski ==== | ||
| - | Nurt magnaterii. Wszyscy twórcy dobrze wykształceni, żyjący na dworach, nie było to ich jedyne zajęcie (np. też polityka). Kultura nastawiająca się na wpływy z zachodu, proeuropejska. | ||
| - | |||
| - | **Jan Andrzej Morsztyn**. Po studiach w Europie zajął się działalnością polityczną na dworze Lubomirskich i królewskim. Przywódca stronnictwa profrancuskiego. Czołowy polski marinista. Wydalony z Polski oskarżony o zdradę stanu, uciekł do Paryża. Kontynuuje nurt poezji zmysłowej (Marini), dokonał przekładu sielanki Tassa „Amintas”, przetłumaczył Corneilla „Cyda”, czerpał pomysły i inspiracje z antyku. __Cechy marinizmu__: wirtuozeria stylistyczna, nacisk na zmysłowość, sensualizm (wiedza o świecie opiera się na doświadczeniu zewnętrznym), celem poezji jest olśnienie odbiorcy, odejście od prostoty, naturalności na rzecz fikcji, wprowadzenie wulgaryzmów, dialektyzmów, archaizmów, makaronizmów, przypisywanie znaczenia formie wiersza, dysharmonia między treścią i formą. __Środki charakterystyczne__: hiperbola, anafora, gradacja, antyteza, koncept (patrz konceptyzm). Poeta miłości zmysłowej. W skrócie: wyszukane, „szlifowane diamenty”, wiesze, mające zadziwić i olśnić czytelnika, głównie o miłości zmysłowej, okolicznościowo-towarzyska i 5 wierszy religijnych. | ||
| - | |||
| - | **Daniel Naborowski**, zaliczamy go formą też tutaj, mimo że tematyka jego wierszy była metafizyczna (patrz wyżej). Studiował w Orleanie, Bazylei, u Galileusza. Pełnił funkcję dyplomaty i tłumacza u Radziwiłłów. Irenista, kalwin, przyjął otwartą postawę wobec kultury europejskiej. Formy marinistyczne (wyszukane wiersze, gradacja, hiperbola, anafora, antyteza, koncept). Oprócz wierszy pisał też listy o charakterze panegirycznym. | ||
| - | |||
| - | ==== Nurt ziemiański ==== | ||
| - | |||
| - | Przeciwieństwo nurtu dworskiego, nurt średniej i ubogiej szlachty, hołdującej sarmatyzmowi (patrz dwa punkty niżej), a więc zamkniętej na wzory obce, ksenofobicznej. Twórcy mają przeciętne wykształcenie, przeważnie po kolegium jezuickim. Sarmaci pisali pamiętniki, ale też poematy, satyry, pieśni religijne, epigramaty, fraszki, zwykle o wątpliwych wartościach artystycznych. | ||
| - | |||
| - | **Jan Chryzostom Pasek**. Skończył kolegium jezuickie. Przeciętny Sarmata, zadufany w sobie, ciemny, interesowny, skłonny do bójki, zagląda do kieliszka, ksenofobiczny, nieprzyjazny w stosunku do innowierców. Jego „Pamiętniki”, powstałe w latach 1690., to barwny opis życia Sarmaty. Część I (1656-1666) opisuje wojnę ze Szwedami, wyprawę do Danii, wojnę z Moskwą, rokosz Lubomirskiego. Część II (1667-1688) opisuje Paska gospodarza, ożenił się w 1667, osiadł, do końca życia hulał z kolegami. Opisuje zwyczaje polskiej szlachty, opiewając ją, tuszując wady. Pasek hodował ptaki, miał tresowaną wydrę. Pamiętniki: mają język barwny, ciekawe opisy scen batalistycznych, z rozmachem, narrator to bohater opowieści, humor, ironia, dosadne porównania, celne epitety. | ||
| - | |||
| - | **Waldemar Potocki**. Samouk, miał nauczyciela domowego. Całkowicie inny niż Pasek: zatroskany szlachcic-Sarmata o los kraju. Wiódł życie ziemianina. Tworzył wiersze o tematyce patriotycznej, np. „Nierządem Polska stoi” czy „Pospolite ruszenie”. Krytykuje zbytek, uciechy szlachty, demobilizację szlachty, bezprawie w Polsce. Potocki: sławi stan szlachecki, toleruje innowierców, nade wszystko miłuje ojczyznę. Napisał, obok wierszy, poemat „Transakcja wojny chocimskiej”, przepełnionej patriotyzmem, pokazującej waleczną szlachtę i opiewającą patriotyzm i poświęcenie. | ||
| - | |||
| - | ===== Współistnienie dwóch źródeł kultury - antyku i tradycji biblijnej ===== | ||
| - | Antyk i Biblia to dwa korzenie Europejskiej kultury. Twórcy barokowi korzystali z obu źródeł inspiracji, tematów, problemów. Pisarzy metafizycznych pasjonowało zagadnienie miejsca Boga i człowieka w świecie, korzystali oni z teologii, Biblii, nauki kościoła, ale też filozofów greckich - próbowali dojść do prawdy. Dla marinistów wzorami były klasyczne formy literackie, kunsztowność, choć nawet i Morsztyn pisał wiersze religijne. Inspiracją były też psalmy, często parafrazowane. Psalmy pisał Wespazjan Kochowski. Motyw vanitas vannitatum pojawia się m.in. u Lubomirskiego. Mariniści, poeci dworscy, pisali poezję dla ludzi oczytanych, rozumiejących przenośnie i odwołania do symboli wywodzących się ze starożytności. Miłość wzorem Greków była inspiracją. O Marsie pisał Potocki w „Transakcji”. Nurt ziemiański odwoływał się płytko do tradycji biblijnej, tworząc płytką dewocyjną religijność. | ||
| - | |||
| - | ===== Sarmatyzm - charakterystyka zjawiska ===== | ||
| - | Jest to styl życia XVII-wiecznej polskiej średniej i drobnej szlachty. Polska szlachta u końca XVI w. szukała swego rodowodu, wysnuła teorię o pochodzeniu od plemienia Sarmatów, plemię zamieszkujące ziemie polskie ok. 300 lat p.n.e., uważanych za doskonałych, walecznych i mężnych rycerzy. Teorię o pochodzeniu tym wysnuli historycy renesansowi. Na zjawisko miały wpływ wypaczające się kolegia jezuicka, uczące nowe pokolenia Sarmatów. **Sarmata:** | ||
| - | * hołduje tradycji, dawnym obyczajom, odnosi się z niechęcią do cudzoziemców, neguje obcą modę | ||
| - | * strzeże przywilejów szlacheckich | ||
| - | * uczestniczy w sejmikach i rokoszach | ||
| - | * przestrzega rycerskich obyczajów | ||
| - | * wiedzie życie ziemiańskie | ||
| - | * popisuje się krasomówstwem | ||
| - | * ma płytką, dewocyjną pobożność | ||
| - | * uznaje siebie za wyższego od cudzoziemca, traktuje Polskę jako przedmurze Europy, mającą historyczną misję obrony wiary | ||
| - | * pisze dużo, najczęściej marnie, ale wyróżnili się Potocki i Pasek. | ||
| - | |||
| - | **Sarmatyzm to:** | ||
| - | * ideologia stanowa (oparta na micie) uzasadniająca pozycję szlachty w społeczeństwie | ||
| - | * nurt kulturowy | ||
| - | |||
| - | **Pozytywne przejawy sarmatyzmu:** | ||
| - | * Silny związek z tradycją – kult swojskości. Dzięki temu polska przetrwała zabory | ||
| - | * Religijność i gotowość obrony wiary | ||
| - | * Patriotyzm | ||
| - | |||
| - | ===== Nowy - w stosunku do renesansu - wzorzec piękna: antynomie jako czynnik konstrukcyjny sztuki barokowej, jej funkcje - zadziwić, poruszyć odbiorcę ===== | ||
| - | **Forma** ma za zadanie poruszyć odbiorcę, go zadziwić i olśnić kunsztownością. Kościoły, pałace barokowe są pełne przepychu, złota, srebra, mają po kilka ołtarzy. Przy tym malarstwo i muzyka (polifoniczność!) działa na zasadzie kontrastu. Koncepcje Mariniego i późniejsze idee barokowych twórców mówią, że w poezji najważniejsza jest forma, mająca olśnić odbiorcę - przez wirtuozerię języka, nagromadzenie środków stylistycznych (anafora, wyliczenie i nagromadzenie, hiperbola, pytanie retoryczne, antyteza, paradoks, pointa, paralelizm, oksymoron, przerzutnia, inwersja, elipsa, parenteza) oraz zaskoczyć - przez koncept (patrz następny punkt). | ||
| - | |||
| - | |||
| - | ===== Konceptyzm ===== | ||
| - | Koncept jest jedną z najważniejszych idei twórców baroku, szczególnie nurtu dworskiego. Polega na zaskakującym, nietypowym dla czytelnika pomyśle zaskakującym go, zadziwiającym i poruszającym. Dla przykładu: J.A Morsztyn „O swej pannie”: wszystko jest idealnie białe, marmur, mleko, łabędź, perła, śnieg, lilije, ale najbielsza jest cera panny (ma to znaczenie, bo ciemną karnację miały chłopki, białe były wielkie panny). „Do trupa”: porównuje siebie, nieszczęśliwego z powodu miłości, do trupa, zabitego i dochodzi do wniosku, że trup ma lepiej. | ||
| - | |||
| - | ===== Poezja baroku wobec tradycji ===== | ||
| - | Cholera wie co tu napisać. Uwaga! Tworze sam bez książek i mądrych rzeczy. | ||
| - | Twórcy metafizyczni baroku krytycznie patrzyli na renesansową pogodną filozofię, światopogląd, widząc jego załamanie się. Tą tradycję odrzucają. Jednocześnie barko nie tworzy nowych gatunków, wykorzystuje stare, wykorzystuje też stare motywy, biblijne i antyczne. Poezja dworska zmienia trochę charakter literatury, stawiając jej za zadanie zaskoczyć czytelnika, zdziwić i olśnić - widzimy tu wyższość formy nad treścią. Ksenofobiczne zapędy ziemiaństwa powodowały odrzucenie tradycji obcej, ale przy tym przywiązanie się do tradycji rodzimej, odwołanie do Sarmatów itp. | ||
| - | |||
| - | ===== Rozwój form lirycznych - sonet ===== | ||
| - | Sonet jest utworem lirycznym o bardzo kunsztownej budowie i kompozycji - składa się z 14 wersów, 2x4+2x3. 11 lub 13 zgłoskowiec, przedział kompozycyjny: 2x4 opisowe, 2x3 refleksyjne. Początki sięgają XIII w., formę ukształtowali Dante i Petrarka. Tworzą się __odmiany__: włoska abba abba cdc dcd, francuska ... cc cdde, angielska abab bcbc cdcd ee. Do Polski sonety przyprowadzili Kochanowski i Sęp. Największe dzieła Sępa to cykl sonetów o ludzkim życiu, Bogu i człowieku, miejsca człowieka w świecie. W literaturze XVII następuje rozkwit, uprawia go J.A. Morsztyn (włoski), łącząc tematykę miłosną z refleksjami o śmierci, przemijaniu, życiu. Pojawia się bogactwo środków. W oświeceniu zanikł. | ||
| - | |||
| - | **Barokowa koncepcja piękna**: piękne jest to, co szokuje, poraża, dysharmonia. Forma jest wirtuozerska, aby szokować odbiorcę. Stosowano środki takie jak paradoks. | ||
| - | |||
| - | ===== Rozwój prozy pamiętnikarskiej i epistolarnej - styl gawędy szlacheckiej i retoryczność oracji ===== | ||
| - | **Pamiętnik** to utwór literacki w którym autor pisze o przeszłych wydarzeniach na podstawie bezpośrednich lub pośrednich wspomnień z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie historii. Pamiętniki pojawiają się w Polsce na przełomie XV i XVI w., rozwój następuje w XVII w., spowodowany przeniknięciem renesansu do szlachty mniejszej i burzliwością wydarzeń w Polsce, które można było opisywać. Pamiętniki pisali hetman Żółkiewski (o wojnie 1612), Samuel Maskiewicz (Moskwa 1625-31), Jakub Sobieski (wojna chocimska), Pasek. Pamiętniki poruszały problemy życia codziennego, zajmuje się indywidualnym losem ludzkim, rozwijała technikę opowiadania. | ||
| - | |||
| - | **Epistolografia** to sztuka pisania listów, obejmująca zasady pisania i komponowania listów, w tej formie żołnierze często pisali diariusze, listy mogly przybierać kunsztowne barokowe formy, przykładem są lity Sobieskiego do Marysieńki i z kampanii wojennych 1644-1683. | ||
| - | |||
| - | ===== Nawiązanie do baroku w prozie i poezji współczesnej ===== | ||
| - | Mimo negatywnych ocen, barok stał się stylem do którego chętnie się później odwoływano: | ||
| - | * **Ignacy Krasicki** korzystał z dorobku eksperymentów formalnych Morsztyna, jego „Wstęp do bajek” jest oparty na koncepcie. Konceptyzm też widać w satyrze „Do króla”, ośmieszając polską szlachtę i wynosząc króla, lecz przeciwnie do Morsztyna, zachowuje równowagę między formą i treścią. | ||
| - | * **Juliusz Słowacki** też dążył do maestrii, o jakiej marzyli mariniści. Arcydziełem jest „Beniowski”, gdzie poeta mówi „aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa”, a styl jest bogaty w środki i jest mistrzowski. Kreacja bohatera też jest barokowa - szlachcic XVII w. | ||
| - | * **Sarmatyzm negatywnie** przedstawiali twórcy oświecenia, romantyzmu i pozytywizmu. Krasicki ukazywał ludzi ograniczonych, zacofanych, groźnych dla państwa. Niemcewicz wyśmiał Sarmatów w „Powrocie posła” („Ja co wcale nie czytam, lub przynajmniej mało wiem, że tak jest najlepiej, jak dawniej bywało”). | ||
| - | * **Idealizacja** okresu była podejmowana w okresie rozbiorów, przez Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”, Sienkiewicza w „Trylogii”. | ||
| - | * **Szymborska „Kobiety Rubensa”** zauważa różnicę między ideałami piękna Rubensa i współczesnymi, dochodząc do konkluzji, że nie zewnętrze jest ważne. | ||
| - | * **Turpiści** w tym Grochowiak stosowali koncept i kontrast aby zaskoczyć czytelnika. Odwołują się do malarstwa i rzeźby barokowej. | ||
| - | * **Jerzy Harasymowicz** porównuje scenerię miłosnych uniesień z barokową architekturą. | ||
| - | |||
| - | ===== Barok i renesans – filozofia egzystencji w sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego ===== | ||
| - | **Renesans:** | ||
| - | * poeta żyjący w renesansie | ||
| - | * przejaw prekursorstwa baroku ujawniony poprzez kryzys renesansu | ||
| - | * rozlicza się z filozofią renesansu – filozofią „złotego środka” i możliwości zaznania szczęścia na ziemi | ||
| - | |||
| - | **Barok:** | ||
| - | * liryka metafizyczna (człowiek, sens istnienia) | ||
| - | * forma klasyczna – sonet -> kunsztowność | ||
| - | * odrzucenie filozofii renesansu | ||
| - | * świadomy wybór postaw, głęboka wiara, konieczność nadania życiu sensu. | ||
| - | * Na ziemi nie można osiągnąć szczęścia, bo dualizm duszy i ciała (wpływ augustynizmu); Niemożność spełnienia potrzeb duszy i ciała. | ||
| - | * Podmiot nie rezygnuje z działanie, choć wie, że przyniesie ono rezultatu za życia – walka z szatanem, światem i ciałem – istotą działania jest walka ze złem; | ||
| - | * „miłość jest własny bieg życia naszego” – drogą do idealnej miłości jest miłość ziemska. Miłość na daje śmierć życiu i po śmiecie. Bez ciała nie da się zrealizować idei miłości, | ||
| - | * Podmiot zawsze będzie rozdarty, czy dobrze czyni, realizując idee poprzez sprawy ziemskie. Wierzy, że Bóg mu pomoże, ale za życia nie wie – ma ograniczoną świadomość. | ||
| - | * Rozważania o szczęściu w literaturze staropolskiej – czy w ogóle jest możliwość zaznania szczęśnie na ziemi – Nie, bo to jest pojęcie nie z tego świata. Dąży do ideału, choć wie, że za życia go nie spełni. Miłość do Boga i natury to droga do szczęścia wiecznego. | ||
| - | * **Heroiczny humanista** – bo próbuje sprostać ogromnemu wyzwaniu. | ||
| - | * Motyw walki i motyw pokory | ||
| - | * rozmowa z Bogiem (apostrofa do Stwórcy) | ||
| - | * Życie ludzkie to nie syzyfowe prace – rezultat będzie po śmieci. Życie nie jest tragiczne, bo nie jest bezowocne. | ||
| - | * Podmiot liryczny Sępa to bohater wierzący. | ||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
