| Next revision | Previous revision | ||
|
polski:synteza_oswiecenia [2013/01/19 21:58] quczmil utworzono |
polski:synteza_oswiecenia [2014/08/15 09:56] (aktualna) |
||
|---|---|---|---|
| Linia 180: | Linia 180: | ||
| Jan Śniadecki: „ [ludzie] w swoich zastarzałych uprzedzeniach i nałogach nie tak lękają się i przekonania, jak szyderstwa i wstydu, gdzie dowcip może więcej niż rozum”. | Jan Śniadecki: „ [ludzie] w swoich zastarzałych uprzedzeniach i nałogach nie tak lękają się i przekonania, jak szyderstwa i wstydu, gdzie dowcip może więcej niż rozum”. | ||
| - | ==== Rozwój publicystyki oświeceniowej (lata 30 i 40 oraz okres Sejmu Czteroletniego) ==== | + | ===== Rozwój publicystyki oświeceniowej (lata 30 i 40 oraz okres Sejmu Czteroletniego) ===== |
| - | === Czasopisma === | + | ==== Czasopisma ==== |
| **Monitor** | **Monitor** | ||
| * wyrażał poglądy stronnictwa króla Stanisława Augusta, | * wyrażał poglądy stronnictwa króla Stanisława Augusta, | ||
| Linia 199: | Linia 199: | ||
| * „uczyć i bawić” | * „uczyć i bawić” | ||
| - | === Nowe formy === | + | ==== Nowe formy ==== |
| **Esej** - szkic naukowy, filozoficzny, publicystyczny, cechuje go dbałość autora o oryginalny, artystyczny styl, efektowne skojarzenia pomysłów, dopuszczalne elementy narracyjne (twórcy: Konarski, Staszic, Śniadeccy). | **Esej** - szkic naukowy, filozoficzny, publicystyczny, cechuje go dbałość autora o oryginalny, artystyczny styl, efektowne skojarzenia pomysłów, dopuszczalne elementy narracyjne (twórcy: Konarski, Staszic, Śniadeccy). | ||
| **Felieton ** - gatunek publicystyczny, często stała pozycja w gazetach, posługuje się często literackimi środkami ekspresji, wprowadza fikcję literacką, podejmuje tematykę aktualną (co różni go od eseju) (ukazywały się na łamach //Monitora//). | **Felieton ** - gatunek publicystyczny, często stała pozycja w gazetach, posługuje się często literackimi środkami ekspresji, wprowadza fikcję literacką, podejmuje tematykę aktualną (co różni go od eseju) (ukazywały się na łamach //Monitora//). | ||
| - | ==== Społeczne funkcje literatury – jej tendencje dydaktyczne i satyryczne. Rola ironii i komizmu. Wzorce i antywzorce ==== | + | ===== Społeczne funkcje literatury – jej tendencje dydaktyczne i satyryczne. Rola ironii i komizmu. Wzorce i antywzorce ===== |
| Literatura oświeceniowa miała uczyć bawiąc i to właśnie dlatego pojawia się dydaktyka w momencie naszego śmiechu. | Literatura oświeceniowa miała uczyć bawiąc i to właśnie dlatego pojawia się dydaktyka w momencie naszego śmiechu. | ||
| Ironia i komizm stały się podstawowa bronią w wyszydzaniu i kompromitowaniu w oczach ludzkich starych i głupich praw, instytucji itd. oraz nowych wypaczeń budowanego świata. Bardzo skuteczną bronią okazuje się tu włożenie tych idei w usta bohaterów ograniczonych, do których odbiorca nie chciałby się upodabniać oraz przeciwstawienie im pozytywnych bohaterów propagujących nowe myśli oświeceniowe. Przykład powrót posła. | Ironia i komizm stały się podstawowa bronią w wyszydzaniu i kompromitowaniu w oczach ludzkich starych i głupich praw, instytucji itd. oraz nowych wypaczeń budowanego świata. Bardzo skuteczną bronią okazuje się tu włożenie tych idei w usta bohaterów ograniczonych, do których odbiorca nie chciałby się upodabniać oraz przeciwstawienie im pozytywnych bohaterów propagujących nowe myśli oświeceniowe. Przykład powrót posła. | ||
| Linia 212: | Linia 212: | ||
| **Sarmata oświecony** - Szlachcic rozumiejący trudną sytuację RP, patriota wcielający w życie ideały oświecenia ale nie podążający ślepo za modą akceptuje stare obyczaje. | **Sarmata oświecony** - Szlachcic rozumiejący trudną sytuację RP, patriota wcielający w życie ideały oświecenia ale nie podążający ślepo za modą akceptuje stare obyczaje. | ||
| - | ==== Popularność takich gatunków jak: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia. Charakterystyka tych gatunków ==== | + | ===== Popularność takich gatunków jak: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia. Charakterystyka tych gatunków ===== |
| - | === Bajka === | + | ==== Bajka ==== |
| Krótki utwór epicki w formie przypowieści, pisany wierszem lub proza, zawierający naukę moralną, podaną na początku, końcu, lub wynikającą z jego toku fabularnego. W bajkach bohaterami mogą być ludzie, zwierzęta a nawet rośliny. | Krótki utwór epicki w formie przypowieści, pisany wierszem lub proza, zawierający naukę moralną, podaną na początku, końcu, lub wynikającą z jego toku fabularnego. W bajkach bohaterami mogą być ludzie, zwierzęta a nawet rośliny. | ||
| Forma znana już w starożytności (Istnieje bardziej popularna bajka zwierzęca stworzona przez Ezopa(IV w. p.n.e.)), szeroko rozpowszechniona w kulturze ludowej, przetworzona literacko w ciągu wieków. Wyróżnia się bajki w formie rozbudowanej, narracyjnej oraz zwartej i zwięzłej, epigramatycznej. | Forma znana już w starożytności (Istnieje bardziej popularna bajka zwierzęca stworzona przez Ezopa(IV w. p.n.e.)), szeroko rozpowszechniona w kulturze ludowej, przetworzona literacko w ciągu wieków. Wyróżnia się bajki w formie rozbudowanej, narracyjnej oraz zwartej i zwięzłej, epigramatycznej. | ||
| W oświeceniu bajki pisali niemal wszyscy twórcy oświecenia: Ignacy Kracicki, Stanisław Trembecki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewisz. W okresie Sejmu Wielkiego istotną rolę odegrała bajka polityczna. Z tradycji oświeceniowych wyrosły bajki Aleksandra Fredry, A. Mickiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego. | W oświeceniu bajki pisali niemal wszyscy twórcy oświecenia: Ignacy Kracicki, Stanisław Trembecki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewisz. W okresie Sejmu Wielkiego istotną rolę odegrała bajka polityczna. Z tradycji oświeceniowych wyrosły bajki Aleksandra Fredry, A. Mickiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego. | ||
| - | === Satyra === | + | ==== Satyra ==== |
| Łac. satira od satura 'półmisek pełen różnych owoców; mieszanina'), utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu. Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska. Posługuje się często takimi gatunkami, jak: komedia, poemat satyryczny, bajka, epigramat, fraszka, felieton, monolog estradowy, szopka oraz parodia, trawestacja, pastisz, persyflaż. | Łac. satira od satura 'półmisek pełen różnych owoców; mieszanina'), utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu. Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska. Posługuje się często takimi gatunkami, jak: komedia, poemat satyryczny, bajka, epigramat, fraszka, felieton, monolog estradowy, szopka oraz parodia, trawestacja, pastisz, persyflaż. | ||
| Tendencje satyryczne pojawiły się w literaturze starogreckiej. Satyra ukształtowała się ostatecznie w literaturze starożytnego Rzymu w postaci pisanych heksametrem pouczających gawęd bądź napastliwych monologów, dialogów i in. form narracyjnych. Do XVIII w. była odrębnym gatunkiem literackim. | Tendencje satyryczne pojawiły się w literaturze starogreckiej. Satyra ukształtowała się ostatecznie w literaturze starożytnego Rzymu w postaci pisanych heksametrem pouczających gawęd bądź napastliwych monologów, dialogów i in. form narracyjnych. Do XVIII w. była odrębnym gatunkiem literackim. | ||
| - | === Pamflet === | + | ==== Pamflet ==== |
| Utwór publicystyczny lub literacki, nierzadko anonimowy, zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji. Posługuje się ekspresywną retoryką, przejaskrawieniami w sformułowaniach, elementami satyrycznymi. | Utwór publicystyczny lub literacki, nierzadko anonimowy, zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji. Posługuje się ekspresywną retoryką, przejaskrawieniami w sformułowaniach, elementami satyrycznymi. | ||
| - | === Paszkwil === | + | ==== Paszkwil ==== |
| Utwór satyryczny, często anonimowy lub opublikowany pod pseudonimem, polemicznie i napastliwie atakujący konkretne osoby bądź instytucje, wymienione z nazwiska lub z nazwy.Paszkwil ma zwykle charakter insynuacyjny, złośliwie ośmieszający, zmierzający do skompromitowania atakowanego. Jest jednym z czynników m.in. satyry politycznej. Nazwa wywodzi się wg tradycji od nazwiska rzymskiego szewca Pasquino (XVI w.) - naprzeciwko jego domu stał ponoć antyczny słup, gdzie umieszczano napisy zniesławiające obywateli. | Utwór satyryczny, często anonimowy lub opublikowany pod pseudonimem, polemicznie i napastliwie atakujący konkretne osoby bądź instytucje, wymienione z nazwiska lub z nazwy.Paszkwil ma zwykle charakter insynuacyjny, złośliwie ośmieszający, zmierzający do skompromitowania atakowanego. Jest jednym z czynników m.in. satyry politycznej. Nazwa wywodzi się wg tradycji od nazwiska rzymskiego szewca Pasquino (XVI w.) - naprzeciwko jego domu stał ponoć antyczny słup, gdzie umieszczano napisy zniesławiające obywateli. | ||
| - | === Poemat heroikomiczny === | + | ==== Poemat heroikomiczny ==== |
| Epicka parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Początki gatunku sięgają V w. p.n.e., kiedy powstała „Batrachomachia, czyli Wojna żab z myszami”. Rozkwit gatunku nastąpił w XVI-XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeis), T. K. Węgierski (Organy) i J. Jasiński (Sprzeczki). | Epicka parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Początki gatunku sięgają V w. p.n.e., kiedy powstała „Batrachomachia, czyli Wojna żab z myszami”. Rozkwit gatunku nastąpił w XVI-XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeis), T. K. Węgierski (Organy) i J. Jasiński (Sprzeczki). | ||
| - | === Komedia === | + | ==== Komedia ==== |
| Jeden z głównych gatunków dramatu. Co to jest każdy wie. | Jeden z głównych gatunków dramatu. Co to jest każdy wie. | ||
| Wyróżniamy na przykład: | Wyróżniamy na przykład: | ||
| Linia 237: | Linia 237: | ||
| * K. charakterów ( Głębszy rys psychologiczny postaci mniej wartka akcja śmiejemy się z bohaterów a nie wydarzeń np. „Świętoszek” Moliera). | * K. charakterów ( Głębszy rys psychologiczny postaci mniej wartka akcja śmiejemy się z bohaterów a nie wydarzeń np. „Świętoszek” Moliera). | ||
| - | === Oda i hymn === | + | ==== Oda i hymn ==== |
| W przeciwieństwie do satyry eksponowała pozytywne cechy., Pisali: Naruszewicz, Trembecki, Zabłocki. Znany jest „Hymn do miłości ojczyzny” stanowiący część „Myszeis” i ogłoszony bezimiennie w 1774 w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Wywodzi się z jej tradycji „Oda do młodości” Mickiewicza. | W przeciwieństwie do satyry eksponowała pozytywne cechy., Pisali: Naruszewicz, Trembecki, Zabłocki. Znany jest „Hymn do miłości ojczyzny” stanowiący część „Myszeis” i ogłoszony bezimiennie w 1774 w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Wywodzi się z jej tradycji „Oda do młodości” Mickiewicza. | ||
| - | ==== Powstanie pierwszej polskiej nowożytnej powieści – „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” ==== | + | ===== Powstanie pierwszej polskiej nowożytnej powieści – „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” ===== |
| Przyczyny powstania gatunku: | Przyczyny powstania gatunku: | ||
| - rozwój form narracyjnych typu: pamiętnik, list, rękopis | - rozwój form narracyjnych typu: pamiętnik, list, rękopis | ||
| Linia 251: | Linia 251: | ||
| Powieść jest napisana barwnie i wykłada filozofie jednocześnie bawiąc. | Powieść jest napisana barwnie i wykłada filozofie jednocześnie bawiąc. | ||
| - | ==== Rola teatru oświeceniowego ==== | + | ===== Rola teatru oświeceniowego ===== |
| - W dobie baroku nastąpił zanik teatru polskiego, gdyż nie sprzyjał mu układ społeczny. | - W dobie baroku nastąpił zanik teatru polskiego, gdyż nie sprzyjał mu układ społeczny. | ||
| - W oświeceniu: | - W oświeceniu: | ||
| Linia 263: | Linia 263: | ||
| Teatr Narodowy przez 30 lat przybliżał Polakom utwory wybitnych autorów (zwłaszcza francuskich), dał też możliwość rozwoju polskiego teatru. Wpoił społeczeństwu zamiłowanie do teatru, kształtował opinię publiczną i przyczynił się do rozwoju życia kulturalnego. | Teatr Narodowy przez 30 lat przybliżał Polakom utwory wybitnych autorów (zwłaszcza francuskich), dał też możliwość rozwoju polskiego teatru. Wpoił społeczeństwu zamiłowanie do teatru, kształtował opinię publiczną i przyczynił się do rozwoju życia kulturalnego. | ||
| - | === Powrót posła === | + | ==== Powrót posła ==== |
| * **gatunek**: Komedia polityczna (inaczej satyryczna) – odmiana komedii w której akcent pada na ośmieszającą charakterystykę zjawisk społecznych i może być formą krytyki stronnictw politycznych i form rządzenia. Ośmiesza instytucje, mody, zepsute obyczaje. | * **gatunek**: Komedia polityczna (inaczej satyryczna) – odmiana komedii w której akcent pada na ośmieszającą charakterystykę zjawisk społecznych i może być formą krytyki stronnictw politycznych i form rządzenia. Ośmiesza instytucje, mody, zepsute obyczaje. | ||
| * **geneza**: J.U. Niemcewicz był posłem i opowiadał się po stronie reform politycznych jako członek stronnictwa patriotycznego. „Powrót posła” napisał w 1 790 r w atmosferze sporu reformatorów z obozem staroszlacheckim w kwestii likwidacji wolnej elekcji. Komedie wystawił w styczniu 1791. Cel utworu określił następująco: ”Wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych.” | * **geneza**: J.U. Niemcewicz był posłem i opowiadał się po stronie reform politycznych jako członek stronnictwa patriotycznego. „Powrót posła” napisał w 1 790 r w atmosferze sporu reformatorów z obozem staroszlacheckim w kwestii likwidacji wolnej elekcji. Komedie wystawił w styczniu 1791. Cel utworu określił następująco: ”Wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych.” | ||
| Linia 276: | Linia 276: | ||
| * Starościna – typowa „żona modna”. Hołduje cudzoziemszczyźnie. Pusta. | * Starościna – typowa „żona modna”. Hołduje cudzoziemszczyźnie. Pusta. | ||
| - | ==== Rozwój polskiej kultury i literatury po 1795 roku ==== | + | ===== Rozwój polskiej kultury i literatury po 1795 roku ===== |
| * Nazywany oświeceniem postanisławowskim. | * Nazywany oświeceniem postanisławowskim. | ||
| * Rozwija się twórczość klasyczna | * Rozwija się twórczość klasyczna | ||
| Linia 285: | Linia 285: | ||
| * 1806 – „Sofiówka” Stanisława Trembeckiego | * 1806 – „Sofiówka” Stanisława Trembeckiego | ||
| - | ==== Motywy jakobińskie, rewolucyjne. Początek literatury emigracyjnej (poezja legionowa) ==== | + | ===== Motywy jakobińskie, rewolucyjne. Początek literatury emigracyjnej (poezja legionowa) ===== |
| **ważne hasło:** | **ważne hasło:** | ||
| Linia 297: | Linia 297: | ||
| Stosunek Godebskiego do legionów jest krytyczny. Jest w nim dużo goryczy i żalu. Rozżala się nad ludźmi, którzy polegli za ojczyznę. Wierzy że ich zasługi zostaną w przyszłości docenione i przetrwają wieki. | Stosunek Godebskiego do legionów jest krytyczny. Jest w nim dużo goryczy i żalu. Rozżala się nad ludźmi, którzy polegli za ojczyznę. Wierzy że ich zasługi zostaną w przyszłości docenione i przetrwają wieki. | ||
| - | ==== Tradycje oświeceniowe w myśli społeczno-politycznej, w literackich gatunkach „mowy wysokiej (np. oda), w prozie i poezji współczesnej (szczególnie – Miłosza)" ==== | + | ===== Tradycje oświeceniowe w myśli społeczno-politycznej, w literackich gatunkach „mowy wysokiej (np. oda), w prozie i poezji współczesnej (szczególnie – Miłosza)" ===== |
| **Poezja legionowa** - Polacy odzyskując niepodległość w Legionach marszałka Piłsudskiego kontynuowali nurt poezji legionowej. Najbardziej znane wiersze to wiersze E. Słońskiego zebrane w tomie „Ta co nie zginęła” (1915), melodyjnie proste, nawiązujące do tradycji piosenki żołnierskiej. | **Poezja legionowa** - Polacy odzyskując niepodległość w Legionach marszałka Piłsudskiego kontynuowali nurt poezji legionowej. Najbardziej znane wiersze to wiersze E. Słońskiego zebrane w tomie „Ta co nie zginęła” (1915), melodyjnie proste, nawiązujące do tradycji piosenki żołnierskiej. | ||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
| - | |||
